زغال اخته

زغال اخته یکی از محصولات باغی کشور است که مانند دیگر محصولات باغبانی دارای مزیت های متفاوت از قبیل ارزش غذایی و دارویی است. به دلیل شرایط اقلیمی مناسب در بعضی از مناطق کشور، ذغال اخته عمدتا به صورت ارگانیک تولید می شود و لذا می تواند برای صادرات و سودآوری مورد توجه قرارگیرد. شاید سطوح بیشتری از مناطق کشورمان دارای استعداد کاشت این گیاه و تولید محصول باشد ولی کمتر کسی از مناطق جدید و مساعد برای کشت این محصول مطلع می¬باشد. چناچه از شواهد بر می آید در بعضی از نواحی کشورمان مانند ارسباران در استانهای آذربایجان شرقی، گیلان، قزوین و حتی کوه های اطراف سردشت در استان آذربایحان غربی شرایط لازم برای تولید این محصول با ارزش وجود دارد.
میوه ذغال اخته در اواخر تابستان می¬رسد. میوه نارس آن به علت داشتن اسیدیته زیاد بسیار ترش می¬باشد. این میوه معمولا به صورت تازه خوری مورد استفاده قرار می¬گیرد ولی بصورت خشک، مربا، کنسرو، ترشی، آبمیوه، سس، نکتار، ژله، مارمالاد، سرکه و لواشک نیز قابل استفاده است.
جهت روشن شدن ارزش و اهمیت این محصول ناشناخته در کشور اولا از نظر میوه¬کاری متخصصین این رشته باید تحقیقات گسترده¬ای را در انتخاب ژنوتیپ¬های برتر این محصول و روشهای مناسب کاشت و داشت و برداشت آن انجام دهند. ثانیا متخصان صنایع غذایی در مورد صنایع تبدیلی آن از جهت خشک کردن ، تولید مربا، شربت، ژله، مارمالاد و غیره تحقیقات لازم را انجام دهند. ثالثا متخصصان علوم تغذیه در مورد تاثیر ذغال اخته بر سلامتی بدن مطالعات را شروع نمایند. همچنین متخصصان داروساز در مورد تولید داروهای آنتی اکسیدانی، ضد التهاب و غیره از این میوه بررسی¬های لازم را بعمل آورند. در تمامی این زمینه‌ها قدم اول، شناسایی ژنوتیپ های موجود و انتخاب ارقام با کیفیت مطلوب در کشور می¬باشد. بنابراین انجام مطالعات پایه¬ای در زمینه شناسایی انواع ژنوتیپ های با ارزش زغال اخته ضروری به نظر می رسد. منطقه ارسباران (استان آذربایجان شرقی) دارای تنوع گیاهی بسیار بالایی نه تنها در ایران بلکه در جهان می¬باشد.
رده بندی
ذغال اخته متعلق به جنس Cornus و از تیره Cornaceae و رده Cornales جزء جداگلبرگان محسوب می¬شود. در تیره Cornaceae حدودا ۱۰ جنس و ۱۲۰ گونه وجود دارد که بطور عمده در نواحی معتدل و گرم نیمکره¬ی شمالی پراکنده هستند. تیره Cornaceae شامل ۱۵ جنس است که مهم¬ترین آنها ۳ جنس Cornus، Aucuba و Helwingia استولی جنس Cornus بیشتر از بقیه مورد توجه است.

گونه های خوراکی جنس Cornus
گونه های جنس کورنوس که بطور تجاری کشت می شوند، شامل: C. mas، C. officinalis ، C. florida، C. kousa و C. nuttalli (به دلیل خصوصیات زینتی) هستند که در بیشتر مناطق اروپا و آسیا مورد استفاده قرار می گیرند.گونه های C.mas، C. australis و C. sanguine در ایران دیده شده اند که فقط گونه mas خوراکی است.
نام انگلیسی ذغال اخته Cornelian cherryاست. البته در بعصی از مطالعات نام Cornelian cherry را برای ۴ گونه C.mas، C.officinalis ، C. chinensis و C. sessiliss بکار می برند. تنها گونه جنس کورنوس که به عنوان گیاه دوپایه شناخته شده و همیشه سبز است، گونه Harms C. volkensii است. در حالیکه ۴ گونه دیگر دارای گل کامل بوده و بصورت درختچه و درختان کوچک خزان دار هستند. گونه C. sessilis که در کوه های کالیفرنیا می روید، با داشتن سه جفت فلس براکته مانند در کنار جوانه گل آذین بدون پایه و هم چنین با داشتن یک جفت براکته به دور از دو تا جوانه کناری شاخه از بقیه گونه ها متمایز می گردد.گونه ای که گل آذین جانبی بیش تری نسبت به گل آذین انتهایی تولید می کند، گونه C. chinensis است.
هیبریدهای بین گونه ای نیز در جنس کورنوس وجود دارد. هیبریدهای گونه های جنس کورنوس در بیشتر مناطق ایالات متحده آمریکا، خصوصا در میشیگان متمرکز شده اند. هیبریدهای طبیعی بین C. amomum و C. racemos یا بین C. rugosa و C. stolonifera بیشتر در میشیگان و ایالت نگبورن یافت می شوند. واگنر هیبرید بین C. racemosa و C. rugosa می باشد که از میشیگان گزارش شده است.
گونه C. mas یا ذغال اخته
به این گونه گاهی اوقات C. mascula نیز گفته می شود. به دلیل شباهتی که میوه های ذغال اخته به کوارتز یا عقیق جگری داشته، به آن Cornelian cherry گفته شده است. ذغال اخته یک گیاه خزان دار بوده که عادت رشدی آن از بوته ای و درختچه ای تا درخت کوچک (۱۲- ۵ متر) متغیر است و معمولا رشد کندی دارد. . تاج درخت گرد است و معمولا شاخه ها از نزدیک زمین انشعاب پیدا می کنند. در شرایط آفتابی کامل، شاخه ها بصورت راست ولی در سایه بصورت عرضی پراکنده می شوند تا بتوانند از نور قابل دسترسی محدود بهترین استفاده را ببرند. ذغال اخته در نونهالی رشد عمودی دارد ولی با افزایش سن گیاه رشد عرضی پیدا کرده و به شکل قوسی در می آید. در مناطق جنوبی نیاز سرمایی آن تامین نمی گردد ولی ارقامی مثل Spring Glow در مناطق جنوبی هم گل می دهند.
تولید و عملکرد
بر اساس آمارنامه سال ۱۳۸۷ وزارت جهاد کشاورزی کشور، سطح زیر کشت ذغال اخته در ایران ۲۶/۱۰۹۴ هکتار است که از این مقدار ۲۶/۱۵۷ هکتار در مرحله نونهالی اما ۶۰/۹۳۶ هکتار به مرحله باروری رسیده اند. در کل به میزان ۳۶/۲۳۲۹ تن ذغال اخته از این باغها تولید شده است. متوسط عملکرد در کشور ایران ۰۴/۲۴۸۷ کیلوگرم در هکتار می¬باشد. سطح زیر کشت در استان قزوین ۴/۷۰۵ هکتار است که ۸/۷۰ هکتار آن را باغ¬های غیر بارور و ۷/۶۳۴ هکتار آن را باغ¬های بارور تشکیل میدهند. میزان تولید ذغال¬اخته در این استان ۲/۱۰۶۲ تن در هکتار و عملکرد آن ۹/۱۶۷۳ کیلو گرم در هکتار است. در استان قزوین تولید ذغال اخته در ۲ منطقه الموت ( به طور عمده روستاهای هیر، ویار و سوگاه) و کوهین (به طور عمده منطقه یوز باش) در ارتفاعات و دامنه¬های البرز انجام می گیرد. بر اساس همین آمار سطح زیر کشت ذغال اخته در استان آذربایجان شرقی ۹/۳۸۸ هکتار است که ۹/۸۶ هکتار آن را باغهای غیر بارور و ۳۰۲ هکتار آن را باغ¬های بارور تشکیل می¬دهند. میزان تولید ذغال اخته در این استان ۱/۱۲۶۷ تن در هکتار و عملکرد آن ۷/۴۱۹۵ کیلو گرم در هکتار می¬باشد. در شرایط وحشی، میزان تولید برای هر درخت بطور متوسط ۵/۱ کیلو گرم است. در ترکیه ۶/۱ میلیون اصله درخت ذغال¬اخته وجود دارد که سالانه ۱۷۰۰۰ تن میوه تولید می¬کند. در حالت وحشی مقدار عملکرد ۸/۲ تا ۸/۴ کیلوگرم و در حالت ایداه آل از لحاظ نور و بارندگی تا ۱۰ کیلوگرم به ازای هر درخت و در هر هکتار به ۵۰۰-۱۰۰۰ کیلوگرم نیز می¬رسد و در صورت کشت در باغ، عملکرد تا ۵۰۰۰ کیلوگرم در هکتار هم می رسد.
منشاء و پراکنش
ذغال اخته در مناطق وسیعی از اروپا، آسیا مانند ایران، ارمنستان، قفقاز و آسیای صغیر می¬روید. بررسی¬های علمی نشان داده است که منشاء آن نواحی مختلفی از اروپای مرکزی و جنوبی و آسیای جنوب شرقی بوده است. البته امروزه ذغال اخته را می توان در نقاط دیگری از دنیا نیز مشاهده نمود که جزیی از طبیعت آنجا محسوب می¬گردد.
جنس کورنوس از اروپا منشاء گرفته و از آنجا به سایر نقاط دنیا انتشار پیدا کرده است. در ایران نیز در نواحی مختلفی از البرز (به¬خصوص استان قزوین)، آذربایجان شرقی (منطقه ارسباران)، گیلان ( رودبار) و آذربایجان غربی (سردشت) مشاهده شده است که در این مناطق درختان ذغال اخته بصورت توام با درختان فندق می¬باشند. ذغال اخته بطور گسترده در کشور ترکیه رشد می-کند و ترکیه یکی از کشور های مبدا ذغال اخته مطرح می¬شود. در ترکیه بیشتر درختان ذغال اخته بصورت وحشی دیده می شود، با وجود این باغ های ذغال اخته به¬منظور کشت و بهره برداری اقتصادی در آنجا نیز دایر می باشد. این درخت در نواحی مدیترانه (ایتالیا، اسپانیا، پرتقال و یونان)، فرانسه، بلژیک، هلند، چک، اسلواکی، اکراین و دیگر کشورهای منطقه قفقاز، ترکیه، ایران، آسیای مرکزی و آمریکایی جنوبی رشد می یابد.
مورفولوژی ذغال اخته
گل
گل ها بصورت کامل در اوایل بهار قبل از ظهور برگها روی گل¬آذین چتری ظاهر می¬گردند. در قاعده هر گل آذین ۴ براکته بیضی شکل دیده می شود. هر گل دارای ۴ کاسبرگ، ۴ گلبرگ زرد رنگ، ۴ پرچم (گاهی اوقات در بعضی از درختان این تعداد ۳-۵ است) و یک مادگی دو برچه ای است. میزان پرچم های ناهنجار در میان ارقام ذغال اخته ۱۲-۲۲ درصد است. مدت گلدهی در درختان ذغال اخته ۱۰ تا ۱۴ روز و گاهی اوقات تا ۳ هفته نیز می رسد. در روی هر گل آذین بطور متوسط ۱۲ تا ۲۵ گل تشکیل می شود. عرض هر گل آذین ۲ سانتی متر است. جوانه های گل روی شاخه های یکساله و اسپور چوپ های قدیمی تر و روی شاخه های بی برگ به رنگ زرد و مایل به سبز مشاهده می شوند. تولید شهد در قاعده گلبرگها صورت می گیرد و موجب جلب حشرات گرده¬افشان می شود. در ذغال اخته ناسازگاری از نوع گامتوفیتی هم وجود دارد که عمدتا در خامه مشاهده می شود. در بررسی های انجام شده بر روند رشد لوله گرده درخامه، تحت شرایط گرده افشانی آزاد و خودگرده افشانی، تفاوت زیادی از نظر جوانه زنی دانه گرده و چگونگی رشد لوله گرده در خامه مشاهده نشد. لوله¬های گرده در خامه رشد کرده و تحت شرایط ناسازگاری، بعد از اندکی پیشروی، نوک لوله گرده متورم شده یا نوک آن پاره می شود. ناسازگاری گاهی در کیسه جنینی نیز مشاهده می گردد.
دانه گرده
ذغال اخته مقدار زیادی دانه گرده تولید می¬کند. میزان تولید دانه گرده در ارقام مختلف متفاوت است. محققین نشان داده اند که نمو دانه گرده و مورفولوژی آن در رده¬بندی و شناسایی بیش تر گونه های گیاهی مهم هستند. به عنوان مثال این موضوع در هلو، شلیل، گیلاس، آلوی اروپایی، زیتون، سیب و شاه¬بلوط انجام شده است. میزان تولید گرده یا نسبت تولید دانه گرده طبیعی به لحاظ مورفولوژیکی مهم می باشد. خصوصیات و آناتومی دانه های گرده طبیعی و غیر طبیعی نشان دهنده وجود اختلاف زیاد در بین گونه های گیاهی است. بیش تر محققان مشخصات و ویژگی های دانه گرده را درحالت طبیعی بررسی کرده اند. اندازه، شکل ظاهری، ساختمان داخلی دانه گرده در توصیف دانه¬های گرده طبیعی و غیر طبیعی خیلی مهم است.

برگ
برگ در این گیاه متقابل و بصورت گرد یا تخم مرغی و بیضی نوک دار و دارای قاعده ای گرد و پشت برگ کم رنگ بوده و ۳- ۵ رگبرگ دارد. طول پهنک برگ ۴-۵/۱۲ سانتی¬متر و عرض آن ۳-۸ سانتی¬متر و طول دمبرگ آن بین ۵-۱۰ میلی متر و نواحی سطح برگ ۲۴- ۷۰ سانتی¬متر مربع است. برگ های درختان ذغال¬اخته سبز رنگ بوده و در پاییز رنگ قرمزی پیدا می کنند. البته در بعضی مناطق این قرمزی حاصل نمی¬شود و برگها بصورت سبز تا مرحله ریزش باقی می مانند.
میوه
میوه بصورت شفت و به شکل مستطیل، بیضی و یا گلابی شکل به طول ۱تا ۵/۱ سانی¬متر بوده که پس از رسیدن کامل دارای رنگ قرمز تیره، قرمز آلبالویی و صورتی بسیار زیبا می¬شود. طعم میوه ترش و کمی شیرین و یا به عبارتی طعمی بین کرن بری و گیلاس است. در بعضی از ارقام رنگ میوه مایل به سفید یا مایل به زرد نیز دیده می شود. میوه ذغال اخته از نوع فرازگرا است، پس می توان در مراحل سبز و زرد یا وقتی که شروع به رسیدن می کند میوه را برداشت نمود و عمر پس از برداشت آن را زیاد کرد. میوه دارای یک هسته است. برداشت میوه بوسیله دست یا با شیکرهایی که برای برداشت آلبالو استفاده می شود، از تیر ماه تا آبان ماه انجام می گیرد. دمای بیش از حد باعث ضخیم شدن پوست میوه می گردد. در مطالعه ایی مشاهده گردید که تفاوت معنی¬داری بین ژنوتیب ها از لحاظ جوانه¬ها، گل آذین، گلها، برگها، میوه ها، هسته ها و ترکیب شیمیایی میوه وجود دارد. میوه ذغال اخته از تخمدان تحتانی بوجود می¬آید. شاخص¬های رسیدن میوه : تغییر رنگ دم آن به آبی تیره و نیز آسان جدا شدن میوه است. میوه-های نارس ذغال اخته به لحاظ داشتن اسید زیاد بسیار ترش مزه هستند. میوه معمولا بصورت تازه خوری مورد استفاده قرار می-گیرد ولی فرآورده های آن بصورت خشک، مربا، کنسرو، ترشی، آبمیوه، سس، نکتار، ژله، مارمالاد، سرکه، لواشک و هم چنین در تهیه شربت و چندین نوشیدنی گوارا، خمیر شیرینی و بستنی میوه ای مورد استفاده قرار می گیرد.
تشکیل میوه
میزان تشکیل میوه تحت شرایط گرده افشانی آزاد ۵/۱۱-۹/۱۳ درصد و در شرایط خود گرده افشانی از ۱ تا ۷/۵ درصد متغیر است. تحت هر دو شرایط میزان تشکیل میوه بسته به ارقام متفاوت است. اما در شرایط خودگرده¬افشانی در مقایسه با گرده افشانی آزاد نسبت تشکیل میوه به طور معنی داری کاهش یافت. از این رو میزان تشکیل میوه با شرایط گرده افشانی همبستگی مستقیم دارد. مشخص شده است که در شرایط خودگرده افشانی در ژنوتیپ های مختلف ذغال اخته میزان تشکیل میوه کم می شود. بیشترین میزان تشکیل میوه در شرایط گرده افشانی آزاد در حدود ۲۱ درصد مشاهده گردید. نتایج تحقیقات انجام شده در ذغال اخته، نشان می دهد که در شرایط خودگرده افشانی عملکرد اقتصادی پایین می آید، لذا برای دست یابی به عملکرد بالا نیاز به دگرگرده-افشانی می باشد. بنابراین می¬توان گفت که ذغال اخته یک گیاه دگرگرده¬افشان است و دارای تنوع ژنتیکی بالایی است.
ترکیب غذایی میوه
این میوه داری مقادیر زیادی آهن، کلسیم، فولیک اسید ، ویتامین C، B1، B2، E و فلاونوئیدها است. هم¬چنین در میوه های آن گلوکز، ساکارز، گلی اوکسالیک اسید و لعاب فراوان یافت می¬شود. عصاره میوه ذغال¬اخته دارای مقادیر بالایCa است (۳۲۳ میلی گرم در لیتر)، بطوریکه مقدار آن حدودا ۱۰ برابر میزان آن در عصاره میوه¬هایی مثل آلو، گلابی و سیب است. نتایج مطالعات نشان داده است که عصاره ذغال اخته غنی از عناصر ضروری متنوع است و ممکن است بعنوان یک رژیم مکملی مورد توجه قرار گیرد. میوه ذغال¬اخته ارزش غذایی بالایی دارد، محدوده قند کل از ۸ تا ۱۱ درصد، اسیدهای آلی ۳/۱ تا ۹/۱ درصد، مقدار ویتامین ث ۱۰۱ تا ۱۹۳ میلی¬گرم در ۱۰۰ گرم ماده خشک، آنتوسیانین ۶۷۰ تا ۸۵۰ میلی گرم در ۱۰۰ گرم در پوست و ۳۶ تا ۱۲۱ میلی گرم در ۱۰۰ گرم در گوشت میوه می¬باشد. میوه ذغال¬اخته ۷۰ تا ۸۵ درصد عصاره دارد. عصاره آن تقریبا دارای ۱۰ درصد تانن، ۱۰ درصد قند، ۵ درصد پکتین، ۳ درصد مالیک اسید ، ۲ درصد آمبریک اسید ، ۱ درصد آسکوربیک اسید و بعلاوه مخلوطی از گلیکوزیدها، کارتنوئیدها، اسانس¬ها و مواد معدنی (پتاسیم، کلسیم، منیزیم و آهن) است. بذرها حاوی ۳۴ تا ۳۵ درصد روغن است.
ارقام ذغال اخته
در کشور ایران رقم خاصی از ذغال اخته وجود ندارد و درختان بصورت توده¬های بومی دارای میوه های گرد و بیضی شکل با رنگ قرمز و سفید ( قرمز کم رنگ) می باشد ولی در کشورهای دیگر مطالعات زیادی جهت معرفی ارقام انجام شده است. با توجه به اینکه در اثر گرده افشانی آزاد و ازدیاد از طریق بذر ژنوتیپ های متنوعی از این گیاه حاصل شده است بنابراین لازم است در بین مواد گیاهی موجود در مناطق مختلف جهان ژنوتیپ های برتر انتخاب شوند و ارقام مطلوب از نظر کیفیت میوه، عملکرد بالا و مقاومت به شرایط اقلیمی مختلف در طی برنامه های هدفمند در جهت توسعه کشت و کارایی بالا تولید گردند.
انتخاب منظم ارقام ذغال اخته همانند سایر درختان میوه صورت نگرفته، ولی اخیرا در اروپا و آمریکا روی کشت و کار ذغال-اخته و تولید و گسترش ارقام جدید کار های پژوهشی زیادی در حال انجام می باشد. این گیاه در سالهای گذشته مورد توجه اصلاحگران میوه قرار گرفته و پروژه هایی برای رده بندی، انتخاب و انجام برنامههای اصلاحی آن از کشورهایی نظیر اکراین، بلغارستان، اسلواکی، استرالیا، صربستان، فرانسه، آلمان، لهستان، آذربایجان و ترکیه گزارش شده است. ارقام اصلی در روسیه شامل آیسپولین اسکیج ، کارا ذغال ، کرمزی ذغال و گجول ذغال و در دانمارک شامل مارکوکارپا و کورمس است.

ذغال اخته مانند دیگر درختان میوه دارای درجه بالایی از تغییر پذیری سوماتیکی است که می¬تواند موضوع جدیدی برای اصلاح و گزینش باشد. تغییرات سوماتیکی و نقش آن در اصلاح کلون های جدید درختان میوه به سرعت در شاخه های علوم ژنتیک گسترش یافته است. اصلاح بر اساس تغییرات سوماتیکی کم اهمیت تر از اصلاح به روش سنتی نیست. به طور کلی مجموعه ژنوتیپ های ذغال اخته در باغ گیاه شناسی ملی هیرشیکو در کیف بیانگر توان بیولوژیکی و پتاسیل اقتصادی بالا، برای تولید این محصول بوده و یک منبع غنی ازمواد گیاهی برای اصلاح و گزینش ژنوتیپ های مطلوب می باشد. در برنامه های اصلاحی، مرحله اول شناخت کاندیداهای امیدبخش برای اصلاح و مرحله دوم گسترش هیبریدهای با ویژگی های مطلوب می باشد.
نیاز آب و هوایی
ذغال اخته از گونه های مقاوم به عرض جغرافیایی مناطق معتدله، نواحی گرمسری و نیمه گرمسیر است. در عرض های بین ۳۵تا ۴۵ درجه شمالی به خوبی رشد می نماید. این گونه تحمل بالایی به عوامل زنده و غیر زنده دارد. توان زنده ماندن و تولید محصول خوب، حتی در شرایط رشدی نامطلوب نیز در این گیاه وجود دارد. ذغال اخته می تواند دمای تا ۴۰- درجه سانتی گراد را تحمل نماید و تا حدودی مقاوم به خشکی است و در ارتفاع بیش از ۱۴۰۰ متر نیز به خوبی رشد نماید. عمر درختان ذغال اخته تا ۳۰۰ سال هم می¬رسد.
نیاز سرمایی این گیاه ۱۲۰ روز بوده و درجه حرارت مناسب سرمادهی ۱۰ درجه سانتی گراد است [رسول زادگان، ۱۳۷۲]. این گیاه به آب و هوایی معتدل کوهستانی با زمستان های ملایم و بدون سرمایی بهاره و تابستان های خنک نیاز دارد و در سایه یا مخلوط با درختان دیگر نیز بهتر رشد و نمو می کند ولی برای میوه دهی خوب، درختان ذغال اخته نیاز به آفتاب کامل دارند. تابش نور تاثیر زیادی روی اندازه درختان می تواند داشته باشد. در تابستان سخت به ویژه زمانیکه درختان جوان هستند، نور زیاد باعث ناهنجاریهای متعدد در درختان می شود. چوب درختان و درختچه های ذغال اخته به سرما مقاومت زیادی دارند ولی گل¬های آن خیلی زود باز می¬شوند و در اثر سرمای بهاره آسیب می¬بیند. با وجود این گلهای ذغال اخته تا ۵/۷- درجه سانتی گراد را تحمل می¬کند. این گیاه در نواحی گرم و خاک¬های آهکی و جنگلی با زهکشی خوب نیز رشد می کند ولی سازگاری خوبی با خاک های حاصلخیز دارد و می تواند در خاک های فقیر و حتی تا حدودی خشک هم رشد نماید. به عبارتی به نوع خاک حساسیت چندانی ندارد. ذغال اخته خاک های شنی سبک را ترجیح می دهد اما بطور موفقیت آمیز در خاک های لومی سنگین نیز رشد می نماید. با وجود اینکه ذغال اخته یک گیاه اسید دوست است ولی در دامنه وسیعی از اسدیته خاک می تواند رشد نماید. مناسب ترین pH خاک ۸-۵/۶ است. ذغال اخته به خوبی به هرس جواب می¬دهد حتی می¬شود آنها را بعنوان گیاه پرچینی استفاده نمود.درختان ذغال¬اخته برای تک کشتی بسیار مناسب هستند. فاصله کشت ۳ در ۳ متر و یا ۳ در ۴ متر است ولی بهترین فاصله ۵ در ۵ متر می¬باشد. درختان ذغال¬اخته نسبت به وزش باد هم حساس هستند بنابراین در مناطق باد خیز نیاز به باد شکن دارند. ذغال¬اخته به ندرت توسط آفات و امراض مورد حمله قرار می¬گیرد. تا کنون چند بیماری مختلف در ذغال¬اخته در کشورهای مختلف مشاهده شده است که از جمله آنها می توان به بیماری بلایت باکتریایی برگ، سفیدک سطحی و لکه¬های نکروز برگی که توسط قارچ فیتوفترا ایجاد می¬شود، اشاره نمود.
اهمیت و کاربرد
کشت ذغال¬اخته در آسیای مرکزی و قفقاز از قرن¬ها پیش برای تولید غذا و دارو و هم¬چنین بعنوان یک گیاه زینتی کشت می-شده است. ذغال¬اخته چوب سخت دارد و برای درست کردن مبل از آن استفاده می¬شود. این گیاه هم از لحاظ پزشکی و هم از لحاظ زینتی با ارزش می¬باشد. از بذر آن روغن بدست می¬آید. پوست و چوب آن برای تولید رنگ استفاده می¬گردد و برگ¬ها منبع خوبی برای تانن می¬باشند.. در اروپا معمولا ذغال¬اخته برای درست کردن شراب و در آسیا برای درمان بیماری دیابت مورد استفاده قرار می¬گیرد. البته در اروپا میوه ذغال¬اخته کاربرد آرایشی و تغذیه¬ای نیز دارد. از میوه¬های ذغال¬اخته برای درست کردن غذاهای مختلف نیز استفاده می¬شود. ذغال¬اخته می¬تواند بعنوان یک میوه جایگزینی که پتاسیل خوبی برای استفاده در غذا، صنعت دارویی و آرایشی دارد، در نظر گرفته شود. میوه، برگ، گل و پوست درختان ذغال¬اخته در در داروهای سنتی و مدرن برای درمان بعضی از بیماریها استفاده می¬شود. در این گیاه تعداد زیادی گل¬های زرد و روشن در اواخر فصل زمستان تولید می¬شود که اغلب به دلیل وجود ساقه¬های لخت و بدون برگ کاملا آشکار است و به گیاه جنبه زینتی بسیار زیبا می¬دهد. میوه¬های ذغال¬اخته اشتها آور هستند. بذور ذغال¬اخته خشک می¬شوند و برای بدست آوردن پودری که بعنوان جایگزین قهوه مصرف می شود، برشته می¬شوند.
از میوه ذغال¬اخته برای تهیه چند ماده¬ی ضد دیابت گیاهی در کشورهای آسیایی استفاده می¬گردد. آنتوسیانین و اورسیلیک اسید استخراج شده از میوه ذغال¬اخته، اگر در رژیم غذایی پر چرپ موش استفاده شود موجب کاهش ۲۴ درصدی در وزن بدن موش و هم¬چنین باعث کاهش در مقدار چربی و تری آسیل گلیسرول در کبد می¬گردد. آنتوسیانین و اورسیلیک اسید سطح انسولین را به شدت افزایش می¬دهند که این مسئله بیانگر فعالیت بیولوژیکی بالا در بهبود پارامترهای متابولیکی وابسته به رژیم غذایی پرچرب می¬باشد و در کنترل چاقی موثر است. در اروپا از عصاره میوه ذغال¬اخته برای تهیه غذا استفاده می¬شود. جوشانده گوشت این میوه در درمان آرتروز، تب و بیماریهای مزمن کاربرد دارد. ذغال¬اخته در فارماکوپه USSR نیز وجود دارد. میوه، پوست و برگها خاصیت ضد میکروبی دارند و روغن موجود در گوشت و بذر آن برای بهبود و بازسازی بافتهای صدمه دیده داخلی، بهبود زخمها، زخم معده و روده مفید است. هم¬چنین مشخص شده است که روغن بذرهای ذغال¬اخته فعالیت ضد میکروبی زیادی روی باکتری گرم مثبت استافیلوکوکوس و گرم منفی اشرشیاکلی دارد. مصرف میوه ذغال¬اخته ممکن است در بیماران تصلب شریانی به دلیل اثرات کاهشی آن روی فیبرینوژن مفید باشد. استفاده از میوه¬های ذغال¬اخته می¬تواند در کاهش وزن بدن موثر باشد و کلسترول کل و تری گلسیرید¬ها را کاهش دهد. ترشح انسولین بوسیله آنتوسیانین و آنتوسیانیدین¬های موجود در ذغال-اخته تحریک می شود. مشخص شده است که مصرف ذغال¬اخته ممکن است به دلیل خاصیت¬های آنتی اکسیدانتی و ضد التهابی-اش در بیمارانی که کلسترول بالایی دارند، مفید باشد.
ازدیاد
بذر
روش معمول ازدیاد ذغال¬اخته توسط بذر است. ازدیاد از طریق بذر در طول هزاران سال، تنوع ژنتیکی قابل ملاحظه¬ای در درختان ذغال¬اخته ایجاد نموده است. به¬منظور استفاده از این تنوع، تلاش زیادی جهت انتخاب تیپ¬های مطلوب به لحاظ پایداری ژنی انجام می¬شود. بنابراین جهت دست¬یابی به ارقام مطلوب، درخت¬هایی انتخاب می¬شوند که بتوانند به صورت رویشی ازدیاد گردیده و ارقام یک¬نواخت تولید نمایند. ازدیاد بوسیله بذر مشکل است و بذر ذغال¬اخته برای جوانه¬زنی نیاز به سرمادهی مرطوب دارد. جوانه¬زنی بذر گاهی ۱۸ ماه هم طول می¬کشد. در مواقعی ۲۰ سال زمان نیاز است تا یک دانهال به باردهی کامل برسد ولی از طریق رویشی این مدت خیلی کم¬تر می¬شود. انتقال دانهال¬های ذغال¬اخته از خزانه به زمین اصلی به راحتی صورت می¬گیرد. با توجه به اینکه دانهال¬های حاصل از گیاه مادری متفاوت هستند، جهت نگهداری صفات مادری بهتر است ازدیاد با پاچوش، تقسیم، قلمه و یا پیوند انجام شود.
پیوند
روش اصلی ازدیاد رویشی ذغال¬اخته، پیوند جوانه روی پایه¬های بذری ۲ ساله است. ازدیاد گیاهان از طریق پیوند جوانه باعث تولید میوه در ۳ سال بعد از کاشت می¬گردد و با توجه به سیستم ریشه قوی که دارند می¬توانند در پاییز یا اوایل زمستان در زمین اصلی کشت شوند. در کاشت بهاره، رشد به شدت کاهش می¬یابد. در کشور ترکیه ۹۷ درصد محصول تولیدی از ژنوتیپ¬های بذری است و تنها ۳ درصد درختان کشت شده به وسیله پیوند ازدیاد شده اند.
قلمه
زمان گرفتن قلمه سبز از شاخه¬های نیمه رسیده، خرداد تا شهریور و قلمه نیمه خشبی از شاخه¬های کاملا رسیده¬ی یکساله در پاییز است. طول قلمه ها ۲۰-۲۵ سانی¬متر است. جهت ریشه¬زایی مطلوب قلمه¬ها بهتر است که از ایندول بوتیریک اسید (IBA) همراه با پودر تالک ۳/۰-۸/۰ درصد استفاده نمود. بوسیله قلمه ریشه هم ذغال¬اخته قابل ازدیاد است.
خوابانیدن
خوابانیدن ساده و انتهایی می¬تواند برای تکثیر درختان ذغال¬اخته بکار روند. این کار در اوایل بهار صورت می¬گیرد. تکثیر با این روش تا حدودی مشکل است و در سطح تجارتی مورد استفاده قرار نمی¬گیرد.

لطفا بدون ذکر منبع استفاده نشود.