تکثیر گیاهان
طریق مختلف تکثیر
- مستقیم یا جنسی Sexual Propagation
- غیر مستقیم یا رویشی Vegetative Propagation
تکثیر مستقیم Sexual Propagation
تکثیر مستقیم بیشتر بعنوان تکثیر بذری شناخته شده است. اساس کار در این روش استفاده از بذر گیاه است. مزایای بذر کاری
۱) ارزانتر بودن نسبت به روش غیر جنسی؛
۲) انبار کردن بذر به مدت طولانی؛
۳) کنترل بیماریهای ویروسی.
میتوان بذر را برای مدت طولانی در انبار نگهداری کرد بدون آنکه آسیبی به وضعیت رویشی و ژنتیکی آن وارد شود. همچنین از آنجا که بیماریهای ویروسی عموماً بوسیله بذر انتقال پیدا نمیکنند لذا تکثیر بذری راه مطمئن برای کنترل بیماریهای ویروسی است.
معایب کشت و کار با بذر
۱) به علت تفرقه صفات، یکنواختی لازم وجود ندارد؛
۲) دوره نو نهالی طولانیتر است؛
۳) کیفیت اولیه بذر از بین میرود.
برای آن دسته از گیاهان که نیاز به یکنواختی دارند روش بذر کاری برای تکثیر آنها مشکل آفرین است. همچنین در بعضی از گیاهانی که زمان لازم برای بلوغ و به گل رفتن گیاه طولانی است، هزینه زیادی دارد. مثلاً زمان لازم برای درخت گلابی حداقل ۷ تا ۸ سال است تا یک پایه بذری به درخت میوه تبدیل شود.
روشهای بذرکاری
بذر کاری به دو روش مستقیم و نشا کاری انجام میشود. روش مستقیم برای بذرهایی با اندازه متوسط عملی است که رویش آنها با مشکل زیادی همراه نیست. گل آحار و جعفری به روش مستقیم بذرکاری میشوند. تعداد زیادی از بذرهای گیاهان زینتی نیاز به نشا کاری دارند. در روش نشا کاری ابتدا بذرها را در یک جعبه کشت یا گلدان نشا کشت میکنیم. بعد از اینکه اندازه گیاهان و نشاها به حد معینی رسید و معمولاً این حد یک اندازه ۴ تا ۶ برگه است آنوقت گیاهان را به محل اصلی انتقال میدهیم.
تکثیر غیر جنسی
اساس روش تکثیر غیر جنسی
هر یک از سلولهای هر کدام از گیاهان توانایی ساخت یک گیاه کامل همانند پایه مادری خود را دارند. و کلاً هر روشی که بوسیله آن هر یک از اندامهای گیاهی به یک گیاه کامل تبدیل شود، یکی از زیر ردههای این روش است.
انواع روشهای تکثیر غیر جنسی
۱) کشت بافت؛
۲) تقسیم بوته؛
۳) استفاده از اندامهای زیرزمینی؛
۴) استفاده از ساقه و برگ بعنوان قلمه؛
۵) استفاده از جوانهها بعنوان پیوند؛
۶) استفاده از ساقههای رونده؛
۷) خوابانیدن.
کشت بافت
کشت بافت کار نسبتاً تخصصی بوده و نیاز به دستگاههای مخصوص دارد که در اینجا مورد بحث نیست.
تقسیم بوته Succres
استفاده از تقسیم بوته برای تکثیر گیاهان زینتی کاربرد زیادی دارد و تعداد زیادی از گیاهان به این روش تکثیر میشوند. استفاده از این روش بدلیل اینکه گیاه کامل و ریشهدار از پایه مادری جدا میشود و عیناً شبیه پایه مادری شروع به رشد و نمو می کند، یک روش نسبتاً آسان و بدون هیچ گونه خطر از نظر سازگاری با محیط است و هیچ تغییر ژنتیکی در آن اتفاق نمیافتد. نمونه این نوع تکثیر را میتوان در دیفن باخیا، سانسویریا و آنتوریوم مشاهده کرد.
استفاده از اندامهای زیرزمینی
انواع پیازها و ریزومها از این طریق تکثیر میشوند. در جلسه آینده به بحث در این مورد میپردازیم.
خوابانیدن Layering
تکثیر بوسیله خوابانیدن یاLayering یک روش نسبتاً ساده و کم هزینه است. فقط باید دقت داشت که همه گیاهان با این روش قابل تکثیر نیستند.
برخی از درختان و درختچهها و تعدادی از پیچهای زینتی با این روش تکثیر میشوند.
روش کار بدین صورت است که بخشهایی از ساقه که در حال رشد است را درون خاک حفر میکنیم و مقداری خاک بر روی آن میریزیم. بخشهایی که در زیر خاک هستند ریشهدار میشوند و بعد از ریشهدار شدن آنها را از پایینترین محلی که برای خاک ریختن انتخاب کردهایم قطع میکنیم و بعنوان یک گیاه جدید به محل مورد نظر انتقال میدهیم. این روش تکثیر در گیاهانی نظیر پیچ لونی سرا (یاس امینالدوله)، یاس زرد و پیچ اناری و تعداد دیگر از گیاهان قابل استفاده است.
استفاده از ساقه و برگ به عنوان قلمه
روشهای قلمه برداشتن بر حسب اینکه از کدام قسمت ساقه صورت گیرد اسامی مختلفی دارند.
انواع قلمه ساقه
- قلمه چوبی Wood Cutting
- قلمه نیمه چوبی؛
- قلمه سبز؛
- قلمه علفی؛
- قلمه برگ.
قلمه یا Cuttingاستفاده ا ز بخشهای ساقه و گاهی برگی بعضی از گیاهان زینتی میباشد که قابلیت ریشهزایی سریع دارند. اگر آخرین قسمت ساقه یا بخش رشد یافته سال قبل در قلمه استفاده شود، قلمه چوبی یا اصطلاحاً Wood Cutting میگویند. بیشتر درختان میوه، درختچههای زینتی، گیاهان برگ ریز و گیاهان خزان دار به کمک این روش تکثیر میشوند. در این روش طول قلمه ۱۰ تا ۲۵ سانتیمتر است و بسته به نوع قلمه و تعداد، ۳ تا ۷ گره در قلمه باقی میماند. این چنین قلمههایی فاقد برگ هستند، چون زمان قلمه گیری این گونه گیاهان به دوره خواب گیاهان نزدیک میشود (حدوداً از اواسط آبان به بعد) .
قلمههایی که بافت محکمی دارند، کمی خشبی شده ولی انعطاف لازم را دارند و حاصل رشد سال جاری هستند را قلمههای نیمه چوبی یا نیمه خشبی گویند. درختچههای زینتی و سوزنی برگان و تعدادی از گیاهان گلخانهای نظیر آکالیفا Acalypha و گل کاغذی به این وسیله تکثیر میشوند. طول قلمهها حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر بوده و ۳ تا ۴ گره روی ساقه بجای میماند. قلمهها بدون برگ یا با داشتن یک یا دو برگ کشت میشوند.
قلمههای سبز، حاصل رشد جاری گیاه و حامل مریستم انتهایی هستند و به سرعت ریشهدار میشوند. چنین قلمههایی طولی در حدود ۵ تا ۱۰ سانتیمتر دارند و حداقل دارای دو گره هستند و معمولاً برگ دارند و با یک یا دو برگ در محیط ریشه زایی کشت میشوند. این قلمهها تقریبا در تمام گیاهان زینتی مانند سوزنی برگها از قبیل کاج مطبق و آلوکالیاها قابل استفاده میباشند.
نوع دیگر قلمههای ساقه، قلمههای علفی یا Herbaceous Cutting است که در گیاهان زینتی نظیر انواع فوتوسها، دیفن باخیا و برگ انجیری کاربرد دارند.
نوع دیگر قلمه، قلمه برگ است. برگهای بعضی از گیاهان قابلیت ریشه دار شدن دارند. عمده برگهای ریشه زا برگهای کامل هستند. یعنی باید یک برگ کامل همراه با دم برگش در بسترهای تکثیر کشت شود در حالیکه بعضی از برگها را بوسیله تکه کردن یا قطعه کردن، میتوان تکثیر کرد مانند برگهای بگونیای ریزومدار و سانسویریا.
تکثیر بوسیله اندامهای زیر زمینی
در این جلسه پیرامون تکثیر با استفاده از اندامهای زیرزمینی و پیوند توضیحاتی را ارائه میدهیم. اندامهای زیرزمینی مختلفی بعنوان وسائل و مواد ازدیادی استفاده میشوند.
اندامهای زیرزمینی
- ساقههای تغییر شکل یافته (پیازها)؛
- بخشهای گوشتی ریشه.
گل گلایول با پیاز تو پر بوسیله اندامهای زیرزمینی تکثیر میشود. همچنین گل سنبل با پیازهای حساس و سخت ریشهزا تکثیر پیدا میکند. ریزومها بخشی از ساقه زیرزمینی گیاه هستند که بعنوان عامل تکثیر از آن استفاده میشود. حال به معرفی بعضی از گیاهانی که به این وسیله تکثیر میشوند، میپردازیم.
عامل تکثیر در گیاهان پیازی (بعنوان مثال گلایول)، پیازچههای بسیار کوچک هستند که در کنار پیاز مادری رشد میکنند. پیازچهها را چند سال متوالی (۳ تا ۴ سال) در زمین مرغوب میکارند و زمانی که پیازها به اندازه معین رسیدند، گل میدهند.
استفاده از جوانهها بعنوان پیوند
عمل پیوند یاGrafting متصل کردن دو قسمت گیاهی است، بطوریکه این دو قسمت بوسیله باززایی با هم کاملاً جوش خورده و یک گیاه را تشکیل دهند. معمولا بر روی همه درختان میوه عمل پیوند صورت میگیرد. همچنین گل سرخ از خانواده رزاسه عموماً با روش پیوند تکثیر میشود.
در عمل پیوند دو بخش پایه و پیوندک وجود دارد. بخش پایینی و اصلی که پایه یاStock نامیده میشود و بخشی را که از گیاه دیگر جدا میشود و روی گیاه مادری چسبانده میشود را اصطلاحاً پیوندک Scion میگویند. بنابراین پایه و پیوندک دو عامل مهم در موفقیت پیوند هستند. انتخاب پیوندک و سازگاری پیوندک مهم میباشد، زیرا هر پایه با هر پیوندکی عمل پیوند موفقی نخواهد داشت.پایه بسته به نوع گیاه میتواند نهال یک ساله یا شاخه بسیار باریک باشد. نسترنها گیاه بومی کشور ایران هستند. در پایان سال اول یا دوم وقتی ضخامت پایه نسترن به اندازه یک مداد معمولی شد مناسب پیوند است. دو نوع پیوند وجود دارد. پیوند جوانه و پیوند شاخه که هر دو آن بر روی نسترن انجام میشود.
پیوند
۱) نیمانیم یا انگلیسی
۲) پیوند اسکنه از انواع پیوند شاخه هستند.
پیوند انگلیسی در فصل زمستان و بر روی گیاهانی چون رز، نسترن و کلماتیس انجام میگیرد. لازم به ذکر است که پیوند اسکنه احتیاج به چسب پیوند دارد تا باز زایی بخشهای جدا از هم راحت صورت گیرد.
معمولترین پیوند جوانه، پیوند شکمی یا Tاست، که در اواسط فصل بهار یا اواخر شهریور قابل انجام است و نیازی به چسب پیوند ندارد.
معمولاً پایه و پیوندک را از یک خانواده انتخاب میکنند تا شانس سازگاری بیشتر باشد. دو نشانه بارز ناسازگاری پایه و پیوندک عبارتند از
الف) برجستگی در بخش طوقه،
ب) نامتناسب بودن رشد پایه و پیوندک.
معمولاً بعد از گذشتن ۲ یا ۳ سال از پیوند علائم ناسازگاری مشخص میشوند.
منبع: شبکه آموزش صدا و سیما