گوار (Guar)
گوار (Guar) با نام علمی Cyamopsis tetrogonolobus، گیاهی از خانواده بقولات است. این گیاه دولپهای و یک ساله است. در گستره وسیعی از خاکها و در آب و هوای خشک تا نیمه خشک میروید. کشت گوار در مناطقی با آب و هوای گرم و با تابستان نیمه گرمسیری و گرم به خوبی انجام می گیرد. ریشه گوار مانند سایر گیاهان خانواده بقولات دارای باکتری های تثبیت کننده نیتروژن می باشد که به غنی تر نمودن خاک از نیتروژن کمک می کند. روی ساقه ها و غلاف ها، کرک های نسبتا تیزی وجود دارد. صمغ گوار (گوار گام) حاصل اندوسپرم موجود در بذر گیاه گوار می باشد. صمغ گوار در بسیاری از صنایع مانند صنایع دارویی و غذایی، صنعت کاغذ، معدن، نفت و حفاری، نساجی و تولید مواد منفجره مورد استفاده قرار می گیرد. استفاده از صمغ گوار به شکل کپسوله شده موجب کاهش معنی دار چربی ها به ویژه کلسترول می شود.
گوار به واسطه سیکل کوتاه زندگی (بهار تا تابستان:۵-۳ ماه) به عنوان یک گیاه مناسب در تناوب زراعی قرار می گیرد. نیاز آبی گیاه گوار در مناطق مختلف متفاوت می باشد. بسته به زمان کاشت، نیاز آبی گوار از ۳۲۰۰-۲۵۰۰ متر مکعب در هکتار متفاوت می باشد. تامین این میزان نیاز آبی در چند مرحله (۷-۳ مرحله) به گیاه صورت می گیرد. این در حالیست که محصولاتی مانند گندم در شرایط یکسان کاشت، نیاز آبی ۵۰۰۰-۴۵۰۰ متر مکعب در هکتار دارند. این گیاه می تواند در شرایط آب و هوای گرم برای مدت طولانی در برابر کم آبی و شوری بالا مقاومت داشته باشد. برخی از واریته های گوار تحمل به شوری ۸/۱ دسی زیمنس را دارند؛ به همین دلیل این گیاه می تواند به عنوان یک محصول مناسب در مناطق خشک و نیمه خشک کاشته شود.
بذر گوار دارای یک آندوسپرم بزرگ شامل صمغ گالاکتومانان است که در آب به شکل ژل در می آید. این ماده معمولا به عنوان صمغ گوار شناخته شده است و در محصولاتی مانند بستنی و یا به عنوان تثبیت کننده در پنیر و فرآوری سرد گوشت استفاده می شود. سهولت استفاده از صمغ گوار در صنایع، به علت پخش و هیدراته شدن سریع آن در آب‌های سرد و گرم، رسیدن به غلظت های مناسب بدون نیاز به حرارت، ایجاد لایه ی فیبر مانند و مقاومت بالا در برابر حلال های قطبی و غیر قطبی و همچنین افزایش قدرت جذب آب در محصولات است. این عوامل سبب گردیده است تا از این ماده در طیف وسیعی از امولسیفایر (معلق کنندهها) نرم کننده ها و استبلایزرها (تثبیت کننده ها) استفاده شود.
در سالهای اخیر کاربرد صمغ گوار در شکست هیدرولیکی اعماق چاه های استخراج نفت به گونه ای بسیار سریع افزایش یافته است. این افزایش ناگهانی در تقاضا، سبب افزایش۲۳۰ درصدی قیمت گوار و افزایش ۷۵ درصدی صادرات آن از هند به سایر کشورهای دنیا شده است.
در سال ۲۰۱۱، هندوستان ۹۱۵ میلیون دلار گوار به ایالات متحده آمریکا صادر کرده است که عمدتاً در صنعت نفت و گاز مورد استفاده قرار گرفته است. این بزرگترین صادرات کشاورزی هندوستان به ایالات متحده می باشد. صمغ گوار یکی از مهمترین و مقرون به صرفه ترین مواد در دسترس، جهت فرموله کردن محصولات غذایی می باشد. از جمله علل پرکاربرد بودن گوار، محلول بودن در آب سرد، دارای غلظت بالا و ایجاد ظرفیت بالای اتصال آن می باشد. ماهیت غیر یونی صمغ گوار باعث مقاومت آن به نمک و تحمل سطوح بالای الکترولیت شده و معیارهای مهم در هنگام انتخاب قوام دهنده می باشد.
صمغ گوار از لحاظ درمانی به عنوان کاهنده قند خون، ضد میکروب، مهار کننده اشتها استفاده می شود. صمغ گوار به عنوان یک ملین برای درمان اسهال، سندرم روده تحریک پذیر (IBS)، و همچنین چاقی و دیابت، برای کاهش کلسترول و برای جلوگیری از “سخت شدن شریانها” (آترواسکلروز) استفاده می شود. در غذاها و نوشیدنیها، از صمغ گوار به عنوان پایدارکننده و حجم دهنده، معلق کننده و عامل اتصال استفاده می شود. در صنایع داروسازی از صمغ گوار به عنوان یک عامل اتصال در قرص و حجم دهنده در لوسیون و کرم استفاده می شود.
در برخی از مناطق آبیاری گوار تنها در دو نوبت، یکی به هنگام جوانه زدن و دیگری به هنگام تشکیل بذر آن انجام میشود. محصول تحمل درجه حرارت بالا و شرایط خشک و نیمه خشک را دارد. در هند، گوار محصول دیم بوده، که نیاز به ۸- ۱۵ اینچ بارش باران در ۳-۴ بارش دارد. به طور کلی پس از بارش اولیه باران در نیمه دوم ماه جولای و یا اوایل ماه آگوست کاشته و سپس در اکتبر- نوامبر برداشت میشود. در حالت ایده آل، گوار نیاز به دو بارش قبل از کاشت، یک بارش در طول جوانه زدن و یکی دیگر در زمان شکوفایی دارد. گوار در مناطقی از هند و در برخی از مناطق استرالیا و ایالت متحده آمریکا کاشت می شود.این گیاه به واسطه استفاده های که در صنایع غذایی، نفت و گاز و علوفه دارد، از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد. در بیشتر کشورهای که امکان کاشت این گیاه وجود دارد، بررسی های سازگاری در قالب طرح های تحقیقاتی مختلفی در حال انجام می باشد.
مطالب گوار برگرفته از پروپوزال پایان نامه دانشجوی دکتری دانشگاه گیلان است.
لطفا از مطالب بالا تنها با ذکر نام سایت گلساران استفاده نمایید.
ضرورت توجه به گیاهان دارویی
در سال های اخیر رویکردی همه جانبه جهت استفاده از داروهای با منشأء طبیعی و به ویژه گیاهی در بین مردم به وجود آمده است. به طوریکه بخش عمده ای از داروهای عرضه شده در برخی از کشورهای جهان را داروهای با منشاء گیاهی و طبیعی تشکیل می دهند. بدون شک رسیدن به این جایگاه جز با حمایت همه جانبه مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی امکان پذیر نبوده است. به ویژه آنکه نیاز روزافزون کارخانه های داروسازی به مواد اولیه و همچنین لزوم حفظ منابع طبیعی، اهمیت کشت و فرآوری گیاهان دارویی را دو چندان نموده است. بدین خاطر امروزه بسیاری از دانشگاه های معتبر در سراسر جهان، شاخه ای مستقل تحت عنوان تولید و فرآوری داروهای گیاهی تأسیس نموده و به تربیت نیروهای متخصص و کارآمد مشغولند. تنوع اقلیمی و غنای گونهای فلور ایران افقی عظیم پیش روی پژوهشگران گیاهان داروئی گشوده است. توسعه و معرفی هرچه بیشتر دانش گیاهان داروئی سبب ارتقاء سطح علمی و سلامت جامعه، بهبود وضعیت اقتصادی و نزدیک شدن به مرز خودکفائی با تامین مواد اولیه داروئی بر پایه ترکیبات طبیعی می گردد. منابع طبیعی گسترده و طب غنی ایرانی مزایای چشمگیری را برای کشور جهت سرمایه گذاری در عرصه داروهای با منشاء طبیعی و گیاهی ایجاد نموده است. حرکت کشور به عنوان یکی از تولید کنندگان نفت خام در دنیا از تولید و صادرات نفت خام به سمت توسعه صنایع پایین دستی که ارزش افزوده و اشتغال زایی مضاعفی را برای کشور ایجاد می کند فرصتهای ارزشمندی را برای گسترش صنایع دارویی و تولید مواد اولیه با اتکاء به این منابع خدادادی فراهم آورده است. وجود ذخایر غنی و ملی گیاهان دارویی از یکسو و توجه به توسعه کاشت، تولید و صنعت فرآوری این گیاهان به عنوان یکی از حوزه های مورد اشاره در سند چشم انداز بیست ساله کشور، لزوم تربیت و به کارگیری نیروی انسانی متخصص در زمینه تولید گیاهان دارویی بر اساس استانداردهای جهانی را بیش از پیش نمایان می سازد.
زغال اخته
زغال اخته یکی از محصولات باغی کشور است که مانند دیگر محصولات باغبانی دارای مزیت های متفاوت از قبیل ارزش غذایی و دارویی است. به دلیل شرایط اقلیمی مناسب در بعضی از مناطق کشور، ذغال اخته عمدتا به صورت ارگانیک تولید می شود و لذا می تواند برای صادرات و سودآوری مورد توجه قرارگیرد. شاید سطوح بیشتری از مناطق کشورمان دارای استعداد کاشت این گیاه و تولید محصول باشد ولی کمتر کسی از مناطق جدید و مساعد برای کشت این محصول مطلع می¬باشد. چناچه از شواهد بر می آید در بعضی از نواحی کشورمان مانند ارسباران در استانهای آذربایجان شرقی، گیلان، قزوین و حتی کوه های اطراف سردشت در استان آذربایحان غربی شرایط لازم برای تولید این محصول با ارزش وجود دارد.
میوه ذغال اخته در اواخر تابستان می¬رسد. میوه نارس آن به علت داشتن اسیدیته زیاد بسیار ترش می¬باشد. این میوه معمولا به صورت تازه خوری مورد استفاده قرار می¬گیرد ولی بصورت خشک، مربا، کنسرو، ترشی، آبمیوه، سس، نکتار، ژله، مارمالاد، سرکه و لواشک نیز قابل استفاده است.
جهت روشن شدن ارزش و اهمیت این محصول ناشناخته در کشور اولا از نظر میوه¬کاری متخصصین این رشته باید تحقیقات گسترده¬ای را در انتخاب ژنوتیپ¬های برتر این محصول و روشهای مناسب کاشت و داشت و برداشت آن انجام دهند. ثانیا متخصان صنایع غذایی در مورد صنایع تبدیلی آن از جهت خشک کردن ، تولید مربا، شربت، ژله، مارمالاد و غیره تحقیقات لازم را انجام دهند. ثالثا متخصصان علوم تغذیه در مورد تاثیر ذغال اخته بر سلامتی بدن مطالعات را شروع نمایند. همچنین متخصصان داروساز در مورد تولید داروهای آنتی اکسیدانی، ضد التهاب و غیره از این میوه بررسی¬های لازم را بعمل آورند. در تمامی این زمینه‌ها قدم اول، شناسایی ژنوتیپ های موجود و انتخاب ارقام با کیفیت مطلوب در کشور می¬باشد. بنابراین انجام مطالعات پایه¬ای در زمینه شناسایی انواع ژنوتیپ های با ارزش زغال اخته ضروری به نظر می رسد. منطقه ارسباران (استان آذربایجان شرقی) دارای تنوع گیاهی بسیار بالایی نه تنها در ایران بلکه در جهان می¬باشد.
رده بندی
ذغال اخته متعلق به جنس Cornus و از تیره Cornaceae و رده Cornales جزء جداگلبرگان محسوب می¬شود. در تیره Cornaceae حدودا ۱۰ جنس و ۱۲۰ گونه وجود دارد که بطور عمده در نواحی معتدل و گرم نیمکره¬ی شمالی پراکنده هستند. تیره Cornaceae شامل ۱۵ جنس است که مهم¬ترین آنها ۳ جنس Cornus، Aucuba و Helwingia استولی جنس Cornus بیشتر از بقیه مورد توجه است.
گونه های خوراکی جنس Cornus
گونه های جنس کورنوس که بطور تجاری کشت می شوند، شامل: C. mas، C. officinalis ، C. florida، C. kousa و C. nuttalli (به دلیل خصوصیات زینتی) هستند که در بیشتر مناطق اروپا و آسیا مورد استفاده قرار می گیرند.گونه های C.mas، C. australis و C. sanguine در ایران دیده شده اند که فقط گونه mas خوراکی است.
نام انگلیسی ذغال اخته Cornelian cherryاست. البته در بعصی از مطالعات نام Cornelian cherry را برای ۴ گونه C.mas، C.officinalis ، C. chinensis و C. sessiliss بکار می برند. تنها گونه جنس کورنوس که به عنوان گیاه دوپایه شناخته شده و همیشه سبز است، گونه Harms C. volkensii است. در حالیکه ۴ گونه دیگر دارای گل کامل بوده و بصورت درختچه و درختان کوچک خزان دار هستند. گونه C. sessilis که در کوه های کالیفرنیا می روید، با داشتن سه جفت فلس براکته مانند در کنار جوانه گل آذین بدون پایه و هم چنین با داشتن یک جفت براکته به دور از دو تا جوانه کناری شاخه از بقیه گونه ها متمایز می گردد.گونه ای که گل آذین جانبی بیش تری نسبت به گل آذین انتهایی تولید می کند، گونه C. chinensis است.
هیبریدهای بین گونه ای نیز در جنس کورنوس وجود دارد. هیبریدهای گونه های جنس کورنوس در بیشتر مناطق ایالات متحده آمریکا، خصوصا در میشیگان متمرکز شده اند. هیبریدهای طبیعی بین C. amomum و C. racemos یا بین C. rugosa و C. stolonifera بیشتر در میشیگان و ایالت نگبورن یافت می شوند. واگنر هیبرید بین C. racemosa و C. rugosa می باشد که از میشیگان گزارش شده است.
گونه C. mas یا ذغال اخته
به این گونه گاهی اوقات C. mascula نیز گفته می شود. به دلیل شباهتی که میوه های ذغال اخته به کوارتز یا عقیق جگری داشته، به آن Cornelian cherry گفته شده است. ذغال اخته یک گیاه خزان دار بوده که عادت رشدی آن از بوته ای و درختچه ای تا درخت کوچک (۱۲- ۵ متر) متغیر است و معمولا رشد کندی دارد. . تاج درخت گرد است و معمولا شاخه ها از نزدیک زمین انشعاب پیدا می کنند. در شرایط آفتابی کامل، شاخه ها بصورت راست ولی در سایه بصورت عرضی پراکنده می شوند تا بتوانند از نور قابل دسترسی محدود بهترین استفاده را ببرند. ذغال اخته در نونهالی رشد عمودی دارد ولی با افزایش سن گیاه رشد عرضی پیدا کرده و به شکل قوسی در می آید. در مناطق جنوبی نیاز سرمایی آن تامین نمی گردد ولی ارقامی مثل Spring Glow در مناطق جنوبی هم گل می دهند.
تولید و عملکرد
بر اساس آمارنامه سال ۱۳۸۷ وزارت جهاد کشاورزی کشور، سطح زیر کشت ذغال اخته در ایران ۲۶/۱۰۹۴ هکتار است که از این مقدار ۲۶/۱۵۷ هکتار در مرحله نونهالی اما ۶۰/۹۳۶ هکتار به مرحله باروری رسیده اند. در کل به میزان ۳۶/۲۳۲۹ تن ذغال اخته از این باغها تولید شده است. متوسط عملکرد در کشور ایران ۰۴/۲۴۸۷ کیلوگرم در هکتار می¬باشد. سطح زیر کشت در استان قزوین ۴/۷۰۵ هکتار است که ۸/۷۰ هکتار آن را باغ¬های غیر بارور و ۷/۶۳۴ هکتار آن را باغ¬های بارور تشکیل میدهند. میزان تولید ذغال¬اخته در این استان ۲/۱۰۶۲ تن در هکتار و عملکرد آن ۹/۱۶۷۳ کیلو گرم در هکتار است. در استان قزوین تولید ذغال اخته در ۲ منطقه الموت ( به طور عمده روستاهای هیر، ویار و سوگاه) و کوهین (به طور عمده منطقه یوز باش) در ارتفاعات و دامنه¬های البرز انجام می گیرد. بر اساس همین آمار سطح زیر کشت ذغال اخته در استان آذربایجان شرقی ۹/۳۸۸ هکتار است که ۹/۸۶ هکتار آن را باغهای غیر بارور و ۳۰۲ هکتار آن را باغ¬های بارور تشکیل می¬دهند. میزان تولید ذغال اخته در این استان ۱/۱۲۶۷ تن در هکتار و عملکرد آن ۷/۴۱۹۵ کیلو گرم در هکتار می¬باشد. در شرایط وحشی، میزان تولید برای هر درخت بطور متوسط ۵/۱ کیلو گرم است. در ترکیه ۶/۱ میلیون اصله درخت ذغال¬اخته وجود دارد که سالانه ۱۷۰۰۰ تن میوه تولید می¬کند. در حالت وحشی مقدار عملکرد ۸/۲ تا ۸/۴ کیلوگرم و در حالت ایداه آل از لحاظ نور و بارندگی تا ۱۰ کیلوگرم به ازای هر درخت و در هر هکتار به ۵۰۰-۱۰۰۰ کیلوگرم نیز می¬رسد و در صورت کشت در باغ، عملکرد تا ۵۰۰۰ کیلوگرم در هکتار هم می رسد.
منشاء و پراکنش
ذغال اخته در مناطق وسیعی از اروپا، آسیا مانند ایران، ارمنستان، قفقاز و آسیای صغیر می¬روید. بررسی¬های علمی نشان داده است که منشاء آن نواحی مختلفی از اروپای مرکزی و جنوبی و آسیای جنوب شرقی بوده است. البته امروزه ذغال اخته را می توان در نقاط دیگری از دنیا نیز مشاهده نمود که جزیی از طبیعت آنجا محسوب می¬گردد.
جنس کورنوس از اروپا منشاء گرفته و از آنجا به سایر نقاط دنیا انتشار پیدا کرده است. در ایران نیز در نواحی مختلفی از البرز (به¬خصوص استان قزوین)، آذربایجان شرقی (منطقه ارسباران)، گیلان ( رودبار) و آذربایجان غربی (سردشت) مشاهده شده است که در این مناطق درختان ذغال اخته بصورت توام با درختان فندق می¬باشند. ذغال اخته بطور گسترده در کشور ترکیه رشد می-کند و ترکیه یکی از کشور های مبدا ذغال اخته مطرح می¬شود. در ترکیه بیشتر درختان ذغال اخته بصورت وحشی دیده می شود، با وجود این باغ های ذغال اخته به¬منظور کشت و بهره برداری اقتصادی در آنجا نیز دایر می باشد. این درخت در نواحی مدیترانه (ایتالیا، اسپانیا، پرتقال و یونان)، فرانسه، بلژیک، هلند، چک، اسلواکی، اکراین و دیگر کشورهای منطقه قفقاز، ترکیه، ایران، آسیای مرکزی و آمریکایی جنوبی رشد می یابد.
مورفولوژی ذغال اخته
گل
گل ها بصورت کامل در اوایل بهار قبل از ظهور برگها روی گل¬آذین چتری ظاهر می¬گردند. در قاعده هر گل آذین ۴ براکته بیضی شکل دیده می شود. هر گل دارای ۴ کاسبرگ، ۴ گلبرگ زرد رنگ، ۴ پرچم (گاهی اوقات در بعضی از درختان این تعداد ۳-۵ است) و یک مادگی دو برچه ای است. میزان پرچم های ناهنجار در میان ارقام ذغال اخته ۱۲-۲۲ درصد است. مدت گلدهی در درختان ذغال اخته ۱۰ تا ۱۴ روز و گاهی اوقات تا ۳ هفته نیز می رسد. در روی هر گل آذین بطور متوسط ۱۲ تا ۲۵ گل تشکیل می شود. عرض هر گل آذین ۲ سانتی متر است. جوانه های گل روی شاخه های یکساله و اسپور چوپ های قدیمی تر و روی شاخه های بی برگ به رنگ زرد و مایل به سبز مشاهده می شوند. تولید شهد در قاعده گلبرگها صورت می گیرد و موجب جلب حشرات گرده¬افشان می شود. در ذغال اخته ناسازگاری از نوع گامتوفیتی هم وجود دارد که عمدتا در خامه مشاهده می شود. در بررسی های انجام شده بر روند رشد لوله گرده درخامه، تحت شرایط گرده افشانی آزاد و خودگرده افشانی، تفاوت زیادی از نظر جوانه زنی دانه گرده و چگونگی رشد لوله گرده در خامه مشاهده نشد. لوله¬های گرده در خامه رشد کرده و تحت شرایط ناسازگاری، بعد از اندکی پیشروی، نوک لوله گرده متورم شده یا نوک آن پاره می شود. ناسازگاری گاهی در کیسه جنینی نیز مشاهده می گردد.
دانه گرده
ذغال اخته مقدار زیادی دانه گرده تولید می¬کند. میزان تولید دانه گرده در ارقام مختلف متفاوت است. محققین نشان داده اند که نمو دانه گرده و مورفولوژی آن در رده¬بندی و شناسایی بیش تر گونه های گیاهی مهم هستند. به عنوان مثال این موضوع در هلو، شلیل، گیلاس، آلوی اروپایی، زیتون، سیب و شاه¬بلوط انجام شده است. میزان تولید گرده یا نسبت تولید دانه گرده طبیعی به لحاظ مورفولوژیکی مهم می باشد. خصوصیات و آناتومی دانه های گرده طبیعی و غیر طبیعی نشان دهنده وجود اختلاف زیاد در بین گونه های گیاهی است. بیش تر محققان مشخصات و ویژگی های دانه گرده را درحالت طبیعی بررسی کرده اند. اندازه، شکل ظاهری، ساختمان داخلی دانه گرده در توصیف دانه¬های گرده طبیعی و غیر طبیعی خیلی مهم است.
برگ
برگ در این گیاه متقابل و بصورت گرد یا تخم مرغی و بیضی نوک دار و دارای قاعده ای گرد و پشت برگ کم رنگ بوده و ۳- ۵ رگبرگ دارد. طول پهنک برگ ۴-۵/۱۲ سانتی¬متر و عرض آن ۳-۸ سانتی¬متر و طول دمبرگ آن بین ۵-۱۰ میلی متر و نواحی سطح برگ ۲۴- ۷۰ سانتی¬متر مربع است. برگ های درختان ذغال¬اخته سبز رنگ بوده و در پاییز رنگ قرمزی پیدا می کنند. البته در بعضی مناطق این قرمزی حاصل نمی¬شود و برگها بصورت سبز تا مرحله ریزش باقی می مانند.
میوه
میوه بصورت شفت و به شکل مستطیل، بیضی و یا گلابی شکل به طول ۱تا ۵/۱ سانی¬متر بوده که پس از رسیدن کامل دارای رنگ قرمز تیره، قرمز آلبالویی و صورتی بسیار زیبا می¬شود. طعم میوه ترش و کمی شیرین و یا به عبارتی طعمی بین کرن بری و گیلاس است. در بعضی از ارقام رنگ میوه مایل به سفید یا مایل به زرد نیز دیده می شود. میوه ذغال اخته از نوع فرازگرا است، پس می توان در مراحل سبز و زرد یا وقتی که شروع به رسیدن می کند میوه را برداشت نمود و عمر پس از برداشت آن را زیاد کرد. میوه دارای یک هسته است. برداشت میوه بوسیله دست یا با شیکرهایی که برای برداشت آلبالو استفاده می شود، از تیر ماه تا آبان ماه انجام می گیرد. دمای بیش از حد باعث ضخیم شدن پوست میوه می گردد. در مطالعه ایی مشاهده گردید که تفاوت معنی¬داری بین ژنوتیب ها از لحاظ جوانه¬ها، گل آذین، گلها، برگها، میوه ها، هسته ها و ترکیب شیمیایی میوه وجود دارد. میوه ذغال اخته از تخمدان تحتانی بوجود می¬آید. شاخص¬های رسیدن میوه : تغییر رنگ دم آن به آبی تیره و نیز آسان جدا شدن میوه است. میوه-های نارس ذغال اخته به لحاظ داشتن اسید زیاد بسیار ترش مزه هستند. میوه معمولا بصورت تازه خوری مورد استفاده قرار می-گیرد ولی فرآورده های آن بصورت خشک، مربا، کنسرو، ترشی، آبمیوه، سس، نکتار، ژله، مارمالاد، سرکه، لواشک و هم چنین در تهیه شربت و چندین نوشیدنی گوارا، خمیر شیرینی و بستنی میوه ای مورد استفاده قرار می گیرد.
تشکیل میوه
میزان تشکیل میوه تحت شرایط گرده افشانی آزاد ۵/۱۱-۹/۱۳ درصد و در شرایط خود گرده افشانی از ۱ تا ۷/۵ درصد متغیر است. تحت هر دو شرایط میزان تشکیل میوه بسته به ارقام متفاوت است. اما در شرایط خودگرده¬افشانی در مقایسه با گرده افشانی آزاد نسبت تشکیل میوه به طور معنی داری کاهش یافت. از این رو میزان تشکیل میوه با شرایط گرده افشانی همبستگی مستقیم دارد. مشخص شده است که در شرایط خودگرده افشانی در ژنوتیپ های مختلف ذغال اخته میزان تشکیل میوه کم می شود. بیشترین میزان تشکیل میوه در شرایط گرده افشانی آزاد در حدود ۲۱ درصد مشاهده گردید. نتایج تحقیقات انجام شده در ذغال اخته، نشان می دهد که در شرایط خودگرده افشانی عملکرد اقتصادی پایین می آید، لذا برای دست یابی به عملکرد بالا نیاز به دگرگرده-افشانی می باشد. بنابراین می¬توان گفت که ذغال اخته یک گیاه دگرگرده¬افشان است و دارای تنوع ژنتیکی بالایی است.
ترکیب غذایی میوه
این میوه داری مقادیر زیادی آهن، کلسیم، فولیک اسید ، ویتامین C، B1، B2، E و فلاونوئیدها است. هم¬چنین در میوه های آن گلوکز، ساکارز، گلی اوکسالیک اسید و لعاب فراوان یافت می¬شود. عصاره میوه ذغال¬اخته دارای مقادیر بالایCa است (۳۲۳ میلی گرم در لیتر)، بطوریکه مقدار آن حدودا ۱۰ برابر میزان آن در عصاره میوه¬هایی مثل آلو، گلابی و سیب است. نتایج مطالعات نشان داده است که عصاره ذغال اخته غنی از عناصر ضروری متنوع است و ممکن است بعنوان یک رژیم مکملی مورد توجه قرار گیرد. میوه ذغال¬اخته ارزش غذایی بالایی دارد، محدوده قند کل از ۸ تا ۱۱ درصد، اسیدهای آلی ۳/۱ تا ۹/۱ درصد، مقدار ویتامین ث ۱۰۱ تا ۱۹۳ میلی¬گرم در ۱۰۰ گرم ماده خشک، آنتوسیانین ۶۷۰ تا ۸۵۰ میلی گرم در ۱۰۰ گرم در پوست و ۳۶ تا ۱۲۱ میلی گرم در ۱۰۰ گرم در گوشت میوه می¬باشد. میوه ذغال¬اخته ۷۰ تا ۸۵ درصد عصاره دارد. عصاره آن تقریبا دارای ۱۰ درصد تانن، ۱۰ درصد قند، ۵ درصد پکتین، ۳ درصد مالیک اسید ، ۲ درصد آمبریک اسید ، ۱ درصد آسکوربیک اسید و بعلاوه مخلوطی از گلیکوزیدها، کارتنوئیدها، اسانس¬ها و مواد معدنی (پتاسیم، کلسیم، منیزیم و آهن) است. بذرها حاوی ۳۴ تا ۳۵ درصد روغن است.
ارقام ذغال اخته
در کشور ایران رقم خاصی از ذغال اخته وجود ندارد و درختان بصورت توده¬های بومی دارای میوه های گرد و بیضی شکل با رنگ قرمز و سفید ( قرمز کم رنگ) می باشد ولی در کشورهای دیگر مطالعات زیادی جهت معرفی ارقام انجام شده است. با توجه به اینکه در اثر گرده افشانی آزاد و ازدیاد از طریق بذر ژنوتیپ های متنوعی از این گیاه حاصل شده است بنابراین لازم است در بین مواد گیاهی موجود در مناطق مختلف جهان ژنوتیپ های برتر انتخاب شوند و ارقام مطلوب از نظر کیفیت میوه، عملکرد بالا و مقاومت به شرایط اقلیمی مختلف در طی برنامه های هدفمند در جهت توسعه کشت و کارایی بالا تولید گردند.
انتخاب منظم ارقام ذغال اخته همانند سایر درختان میوه صورت نگرفته، ولی اخیرا در اروپا و آمریکا روی کشت و کار ذغال-اخته و تولید و گسترش ارقام جدید کار های پژوهشی زیادی در حال انجام می باشد. این گیاه در سالهای گذشته مورد توجه اصلاحگران میوه قرار گرفته و پروژه هایی برای رده بندی، انتخاب و انجام برنامههای اصلاحی آن از کشورهایی نظیر اکراین، بلغارستان، اسلواکی، استرالیا، صربستان، فرانسه، آلمان، لهستان، آذربایجان و ترکیه گزارش شده است. ارقام اصلی در روسیه شامل آیسپولین اسکیج ، کارا ذغال ، کرمزی ذغال و گجول ذغال و در دانمارک شامل مارکوکارپا و کورمس است.
ذغال اخته مانند دیگر درختان میوه دارای درجه بالایی از تغییر پذیری سوماتیکی است که می¬تواند موضوع جدیدی برای اصلاح و گزینش باشد. تغییرات سوماتیکی و نقش آن در اصلاح کلون های جدید درختان میوه به سرعت در شاخه های علوم ژنتیک گسترش یافته است. اصلاح بر اساس تغییرات سوماتیکی کم اهمیت تر از اصلاح به روش سنتی نیست. به طور کلی مجموعه ژنوتیپ های ذغال اخته در باغ گیاه شناسی ملی هیرشیکو در کیف بیانگر توان بیولوژیکی و پتاسیل اقتصادی بالا، برای تولید این محصول بوده و یک منبع غنی ازمواد گیاهی برای اصلاح و گزینش ژنوتیپ های مطلوب می باشد. در برنامه های اصلاحی، مرحله اول شناخت کاندیداهای امیدبخش برای اصلاح و مرحله دوم گسترش هیبریدهای با ویژگی های مطلوب می باشد.
نیاز آب و هوایی
ذغال اخته از گونه های مقاوم به عرض جغرافیایی مناطق معتدله، نواحی گرمسری و نیمه گرمسیر است. در عرض های بین ۳۵تا ۴۵ درجه شمالی به خوبی رشد می نماید. این گونه تحمل بالایی به عوامل زنده و غیر زنده دارد. توان زنده ماندن و تولید محصول خوب، حتی در شرایط رشدی نامطلوب نیز در این گیاه وجود دارد. ذغال اخته می تواند دمای تا ۴۰- درجه سانتی گراد را تحمل نماید و تا حدودی مقاوم به خشکی است و در ارتفاع بیش از ۱۴۰۰ متر نیز به خوبی رشد نماید. عمر درختان ذغال اخته تا ۳۰۰ سال هم می¬رسد.
نیاز سرمایی این گیاه ۱۲۰ روز بوده و درجه حرارت مناسب سرمادهی ۱۰ درجه سانتی گراد است [رسول زادگان، ۱۳۷۲]. این گیاه به آب و هوایی معتدل کوهستانی با زمستان های ملایم و بدون سرمایی بهاره و تابستان های خنک نیاز دارد و در سایه یا مخلوط با درختان دیگر نیز بهتر رشد و نمو می کند ولی برای میوه دهی خوب، درختان ذغال اخته نیاز به آفتاب کامل دارند. تابش نور تاثیر زیادی روی اندازه درختان می تواند داشته باشد. در تابستان سخت به ویژه زمانیکه درختان جوان هستند، نور زیاد باعث ناهنجاریهای متعدد در درختان می شود. چوب درختان و درختچه های ذغال اخته به سرما مقاومت زیادی دارند ولی گل¬های آن خیلی زود باز می¬شوند و در اثر سرمای بهاره آسیب می¬بیند. با وجود این گلهای ذغال اخته تا ۵/۷- درجه سانتی گراد را تحمل می¬کند. این گیاه در نواحی گرم و خاک¬های آهکی و جنگلی با زهکشی خوب نیز رشد می کند ولی سازگاری خوبی با خاک های حاصلخیز دارد و می تواند در خاک های فقیر و حتی تا حدودی خشک هم رشد نماید. به عبارتی به نوع خاک حساسیت چندانی ندارد. ذغال اخته خاک های شنی سبک را ترجیح می دهد اما بطور موفقیت آمیز در خاک های لومی سنگین نیز رشد می نماید. با وجود اینکه ذغال اخته یک گیاه اسید دوست است ولی در دامنه وسیعی از اسدیته خاک می تواند رشد نماید. مناسب ترین pH خاک ۸-۵/۶ است. ذغال اخته به خوبی به هرس جواب می¬دهد حتی می¬شود آنها را بعنوان گیاه پرچینی استفاده نمود.درختان ذغال¬اخته برای تک کشتی بسیار مناسب هستند. فاصله کشت ۳ در ۳ متر و یا ۳ در ۴ متر است ولی بهترین فاصله ۵ در ۵ متر می¬باشد. درختان ذغال¬اخته نسبت به وزش باد هم حساس هستند بنابراین در مناطق باد خیز نیاز به باد شکن دارند. ذغال¬اخته به ندرت توسط آفات و امراض مورد حمله قرار می¬گیرد. تا کنون چند بیماری مختلف در ذغال¬اخته در کشورهای مختلف مشاهده شده است که از جمله آنها می توان به بیماری بلایت باکتریایی برگ، سفیدک سطحی و لکه¬های نکروز برگی که توسط قارچ فیتوفترا ایجاد می¬شود، اشاره نمود.
اهمیت و کاربرد
کشت ذغال¬اخته در آسیای مرکزی و قفقاز از قرن¬ها پیش برای تولید غذا و دارو و هم¬چنین بعنوان یک گیاه زینتی کشت می-شده است. ذغال¬اخته چوب سخت دارد و برای درست کردن مبل از آن استفاده می¬شود. این گیاه هم از لحاظ پزشکی و هم از لحاظ زینتی با ارزش می¬باشد. از بذر آن روغن بدست می¬آید. پوست و چوب آن برای تولید رنگ استفاده می¬گردد و برگ¬ها منبع خوبی برای تانن می¬باشند.. در اروپا معمولا ذغال¬اخته برای درست کردن شراب و در آسیا برای درمان بیماری دیابت مورد استفاده قرار می¬گیرد. البته در اروپا میوه ذغال¬اخته کاربرد آرایشی و تغذیه¬ای نیز دارد. از میوه¬های ذغال¬اخته برای درست کردن غذاهای مختلف نیز استفاده می¬شود. ذغال¬اخته می¬تواند بعنوان یک میوه جایگزینی که پتاسیل خوبی برای استفاده در غذا، صنعت دارویی و آرایشی دارد، در نظر گرفته شود. میوه، برگ، گل و پوست درختان ذغال¬اخته در در داروهای سنتی و مدرن برای درمان بعضی از بیماریها استفاده می¬شود. در این گیاه تعداد زیادی گل¬های زرد و روشن در اواخر فصل زمستان تولید می¬شود که اغلب به دلیل وجود ساقه¬های لخت و بدون برگ کاملا آشکار است و به گیاه جنبه زینتی بسیار زیبا می¬دهد. میوه¬های ذغال¬اخته اشتها آور هستند. بذور ذغال¬اخته خشک می¬شوند و برای بدست آوردن پودری که بعنوان جایگزین قهوه مصرف می شود، برشته می¬شوند.
از میوه ذغال¬اخته برای تهیه چند ماده¬ی ضد دیابت گیاهی در کشورهای آسیایی استفاده می¬گردد. آنتوسیانین و اورسیلیک اسید استخراج شده از میوه ذغال¬اخته، اگر در رژیم غذایی پر چرپ موش استفاده شود موجب کاهش ۲۴ درصدی در وزن بدن موش و هم¬چنین باعث کاهش در مقدار چربی و تری آسیل گلیسرول در کبد می¬گردد. آنتوسیانین و اورسیلیک اسید سطح انسولین را به شدت افزایش می¬دهند که این مسئله بیانگر فعالیت بیولوژیکی بالا در بهبود پارامترهای متابولیکی وابسته به رژیم غذایی پرچرب می¬باشد و در کنترل چاقی موثر است. در اروپا از عصاره میوه ذغال¬اخته برای تهیه غذا استفاده می¬شود. جوشانده گوشت این میوه در درمان آرتروز، تب و بیماریهای مزمن کاربرد دارد. ذغال¬اخته در فارماکوپه USSR نیز وجود دارد. میوه، پوست و برگها خاصیت ضد میکروبی دارند و روغن موجود در گوشت و بذر آن برای بهبود و بازسازی بافتهای صدمه دیده داخلی، بهبود زخمها، زخم معده و روده مفید است. هم¬چنین مشخص شده است که روغن بذرهای ذغال¬اخته فعالیت ضد میکروبی زیادی روی باکتری گرم مثبت استافیلوکوکوس و گرم منفی اشرشیاکلی دارد. مصرف میوه ذغال¬اخته ممکن است در بیماران تصلب شریانی به دلیل اثرات کاهشی آن روی فیبرینوژن مفید باشد. استفاده از میوه¬های ذغال¬اخته می¬تواند در کاهش وزن بدن موثر باشد و کلسترول کل و تری گلسیرید¬ها را کاهش دهد. ترشح انسولین بوسیله آنتوسیانین و آنتوسیانیدین¬های موجود در ذغال-اخته تحریک می شود. مشخص شده است که مصرف ذغال¬اخته ممکن است به دلیل خاصیت¬های آنتی اکسیدانتی و ضد التهابی-اش در بیمارانی که کلسترول بالایی دارند، مفید باشد.
ازدیاد
بذر
روش معمول ازدیاد ذغال¬اخته توسط بذر است. ازدیاد از طریق بذر در طول هزاران سال، تنوع ژنتیکی قابل ملاحظه¬ای در درختان ذغال¬اخته ایجاد نموده است. به¬منظور استفاده از این تنوع، تلاش زیادی جهت انتخاب تیپ¬های مطلوب به لحاظ پایداری ژنی انجام می¬شود. بنابراین جهت دست¬یابی به ارقام مطلوب، درخت¬هایی انتخاب می¬شوند که بتوانند به صورت رویشی ازدیاد گردیده و ارقام یک¬نواخت تولید نمایند. ازدیاد بوسیله بذر مشکل است و بذر ذغال¬اخته برای جوانه¬زنی نیاز به سرمادهی مرطوب دارد. جوانه¬زنی بذر گاهی ۱۸ ماه هم طول می¬کشد. در مواقعی ۲۰ سال زمان نیاز است تا یک دانهال به باردهی کامل برسد ولی از طریق رویشی این مدت خیلی کم¬تر می¬شود. انتقال دانهال¬های ذغال¬اخته از خزانه به زمین اصلی به راحتی صورت می¬گیرد. با توجه به اینکه دانهال¬های حاصل از گیاه مادری متفاوت هستند، جهت نگهداری صفات مادری بهتر است ازدیاد با پاچوش، تقسیم، قلمه و یا پیوند انجام شود.
پیوند
روش اصلی ازدیاد رویشی ذغال¬اخته، پیوند جوانه روی پایه¬های بذری ۲ ساله است. ازدیاد گیاهان از طریق پیوند جوانه باعث تولید میوه در ۳ سال بعد از کاشت می¬گردد و با توجه به سیستم ریشه قوی که دارند می¬توانند در پاییز یا اوایل زمستان در زمین اصلی کشت شوند. در کاشت بهاره، رشد به شدت کاهش می¬یابد. در کشور ترکیه ۹۷ درصد محصول تولیدی از ژنوتیپ¬های بذری است و تنها ۳ درصد درختان کشت شده به وسیله پیوند ازدیاد شده اند.
قلمه
زمان گرفتن قلمه سبز از شاخه¬های نیمه رسیده، خرداد تا شهریور و قلمه نیمه خشبی از شاخه¬های کاملا رسیده¬ی یکساله در پاییز است. طول قلمه ها ۲۰-۲۵ سانی¬متر است. جهت ریشه¬زایی مطلوب قلمه¬ها بهتر است که از ایندول بوتیریک اسید (IBA) همراه با پودر تالک ۳/۰-۸/۰ درصد استفاده نمود. بوسیله قلمه ریشه هم ذغال¬اخته قابل ازدیاد است.
خوابانیدن
خوابانیدن ساده و انتهایی می¬تواند برای تکثیر درختان ذغال¬اخته بکار روند. این کار در اوایل بهار صورت می¬گیرد. تکثیر با این روش تا حدودی مشکل است و در سطح تجارتی مورد استفاده قرار نمی¬گیرد.
لطفا بدون ذکر منبع استفاده نشود.
بادرنجبویه (Melissa officinalis)
مشخصات گیاهشناسی بادرنجبویه
بادرنجبویه گیاهی علفی و چند ساله است. منشا اصلی این گیاه شرق مدیترانه و جنوب اروپا گزارش است. روی ریزوم‌ها گره‌های خاصی وجود دارد، از این گره‌ها استلون ها و سایر انشعاب های ریشه ای به رنگ قهوه ای روشن خارج میشود.ارتفاع گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد و بین ۵۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر است. ساقه مستقیم است ولی به ندرت ممکن است به صورت خوابیده روی زمین قرار گیرد (ساقه ی گیاهان جوان معمولاً به صورت خوابیده رشد میکند). برگ ها پهن، تخم مرغی شکل به طول ۳ تل ۶ سانتی متر و به صورت متقابل روی ساقه قرار می‌گیرند. برگها به رنگ سبز تیره هستند، سطح آن ها ناصاف و برجستگی های متعددی دارند. این گیاه گل‌هایی سفید یا متمایل به زرد رنگ دارد که ما بین ماه‌های ژوئن تا اکتبر شکوفه می دهد. گلها در قسمت فوقانی گیاه و در ناحیه ی زاویه برگ ها تشکیل می شوند. غنچه ها معمولاً زرد‌رنگ هستند که پس از باز شدن به گل های سفید یا بنفش تبدیل می شوند.
میوه بادرنجبویه فندقه چهار قسمتی و به طول ۱ تا ۱/۵ میلی متر است. بذر تخم‌مرغی شکل و رنگ آن تیره و براق، معمولاً سیاه رنگ است. وزن هزار دانه ۰/۶ تا ۰/۷ گرم است. بذرهای ۴-۳ ساله از قوه رویشی مناسبی برخوردارند. برای این گیاه سه گونه که به طور وحشی می روید گزارش شده است:
officinalis, M. inodora, M. altissima
پیکر رویشی گیاه بوی خاصی تقریبا شبیه به لیمو دارد. اندام های هوایی گیاه به خصوص برگ ها محتوی اسانس هستند. مقدار اسانس در گونه های مختلف متفاوت و بین ۰/۲ تا ۰/۵ درصد است. مهم ترین ترکیبات تشکیل دهنده‌ی اسانس را سیترونلال (۲۰ تا ۵۰ درصد) تشکیل می دهد. از ترکیبات دیگر اسانس میتوان سیترال، ژرانیول، لینالول و استات اوگنول نام برد. اسانس به مقدار بسیار کم حاوی موادی نظیر اسید رزماری، اسیدهای فنولیک یک کربنه و فلاونویید است. بذرها سه الی چهار سال از قوه‌ی رویشی مناسبی برخوردارند.
رویش گیاه از طریق بذر به کندی انجام می‌گیرد. رویش گیاهان چند‌ساله در اویل بهار پس از گرم شدن هوا آغاز میشود. اندام های هوایی گیاه در زمستان بر اثر سرمازدگی خشک می شوند. در این حالت ریشه زنده است و از فعالیت خفیفی برخوردار است. گل ها اواسط تابستان (اواخر تیر، اویل مرداد) ظاهر می شوند و نکتار زیادی نیز تولید می کنند. بوی معطر گل ها باعث جلب حشرات، به خصوص زنبور‌های عسل میشود. تغذیه نکتار گلها توسط زنبور‌ها سبب افزایش تولید عسل میشود. میوه ی آن از اواسط تابستان (اواخر مرداد) به تدریج می رسد. پس از رسیدن، دانه ها به اطراف پراکنده می شوند.
تاریخچه و پراکنش بادرنجبویه
بادرنجبویه از گیاهان دارویی و معطری است که مردم برخی سرزمین‌ها از مدت‌ها پیش خواص دارویی آن را می دانستند و برای درمان برخی از بیماری ها از آن استفاده می کردند. از برگ ها و پیکر رویشی این گیاه در دارونامه های معتبر به عنوان دارو یاد شده است . پرورش بادرنجبویه از زمان های بسیار گذشته در بین ملل مختلف جهان به منظور درمان بیماری ها معمول بوده است. پزشکان و دانشمندان قدیم در قرن چهارم قبل از میلاد مسیح، از این گیاه و خواص بیشمار ان در آثار خود یاد کرده اند. گیاه فوق نخستین بار در قرون وسطی به عنوان تقویت‌کننده قلب در درمان بیماری ها به کار رفته است. ابوعلی سینا ان را در ردیف داروهای مقوی قلب جای داده و از آن به عنوان تقویت کننده نیروهای حیاتی بدن نام برده است. منشاء اصلی این گیاه شرق مدیترانه و جنوب اروپا گزارش شده است. در برخی منابع نیز از آسیای غربی و آفرقای شمالی به عنوان منشاء آن یاد شده است. جمعیت بادرنجبویه در تمام کشورهای مدیترانه ای از جمله مناطق ساحلی ترکیه و شمال ایران توزیع شده است. در ایران انتشار جغرافیایی و پراکنش آن در شمال و شمال شرق در جنگل های گلستان، گنبد کاووس، در استان مازندران، دره هراز، نزدیک آمل بین شهر بابل و فریدونکنار و تنکابن می باشد. در غرب کشور در کرمانشاه، ریجاب بیشه، و لرستان، در مرکز در استان تهران و اطراف آن در ارتفاعات توچال و پس قلعه و مناطق بین کرج و قزوین دیده شده است.
وجه تسمیه این گیاه این است که اگر برگ بادرنجبویه را بین دو انگشت فشار داده و له کنند بوی عطر مطبوعی شبیه بوی بادرنگ (Citrus medica) یا شبیه لیمو از آن استشمام میشود که این وجه تسمیه گیاه به فارسی است و چون بوی شبیه مشک می دهد آن را فرنگ مشک یا فرنجمشک یا قرنفل بستانی نیز می نامند. ابوعلی سینا به سبب خواص این گیاه، بادرنجبویه را مفرح القلب نامیده است. وجه تسمیه آن در زبان لاتین این است که به زنبور عسل ملیسا می‌گویند و چون گل این گیاه فوق العاده مورد علاقه ی زنبور عسل است این گیاه را نیز ملیسا و به یونانی ملیسافولون یا برگ زنبور عسل نامیدند. سابقاّ مرسوم بوده که برای گرفتن زنبور عسل برگ بادرنجبویه را خرد کرده و در محل مورد نظر که می خواسته‌اند زنبور‌ها جمع شوند، می ریخته‌اند.
نیاز‌های اکولوژی
بادرنجبویه در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. بذرها دردمای ۱۰ تا ۱۲ درجه سانتی گراد جوانه می زنند. ولی دمای مناسب برای جوانه زنی ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد است. درجه حرارت مطلوب در طول رویش گیاه ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتی گراد است. بادرنجبویه برای مدتی قادر به تحمل درجه حرارت های پایین ۲۰- تا ۲۵- درجه سانتیگراد می باشد. برای گیاهان مسن درجه حرارت های پایین برای مدت طولانی مضر بوده و تأثیر نامطلوبی بر رشد و نمو و همچنین مواد مؤثره آنها بر جای می‌گذارد. ریشه بادرنجبویه نسبتا طویل است. این ریشه به جذب رطوبت از اعماق زمین قادر بوده و برای مدتی خشکی را تحمل مینماید. رویش گیاه در سایه نه تنها سبب کند شدن رشد و نمو گیاه میشود، بلکه در کاهش کمیت و کیفیت اسانس آن نیز موثر است.
بادرنجبویه در هر نوع خاکی قادر به رویش است و خاک های با بافت متوسط و غنی از ترکیبات کلسیم و مواد و عناصر غذایی، برای رویش این گیاه بسیار مناسب است. بادرنجبویه قادر است خشکی را برای مدتی تحمل کند ولی کم آبی و خشکی های طولانی سبب خشک شدن آن می شود. در هر دوره آبیاری گیاهان ۳۰ تا ۴۰ میلیمتر باید آبیاری شوند. اسیدیته خاک برای بادرنجبویه ۴/۸ تا ۸ مناسب است .
کاشت بادرنجبویه
بادرنجبویه را میتوان توسط بذر یا از طریق رویشی تکثیر کرد. بذر گیاه بادرنجبویه دارای قوه رویشی کمی است. لذا برای افزایش قوه رویشی بذرها را باید به مدت ۱۶ تا ۲۰ ساعت در آب و دمای محیط خیساند یا این که آنها را ۴۸ ساعت در دمای صفر درجه سانتی گراد قرارداد. تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می گیرد.
کشت مستقیم: بادرنجبویه را در زمان مناسب (اواخر پائیز) به صورت ردیفی کشت می کنند. بذر‌هایی که اواخر پائیز کشت می شوند پس از طی دوره سرمای زمستان در اوایل بهار سبز می شوند. رشد اولیه بادرنجبویه بسیار کند و بطئی است و علف های هرز می توانند بدون رقابت به سرعت توسعه یابند و رویش گیاهان مورد نظر را تحت تأثیر قرار دهند. از این رو کشت مستقیم مناسب نیست و تنها در سطوح کوچک توصیه می شود.
کشت غیر مستقیم: در زمان های یاد شده بذر ها را در خزانه (اعم از خزانه هوای آزاد یا خزانه زیر پلاستیک)که بستر آن به همین منظور تهیه شده کشت می کنند. پس از کاشت به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک، غلتک مناسبی زده می شود. آبیاری منظم و مبارزه با علف های هرز در طول رویش گیاهان نقش عمده‌ای درسرعت رشد بادرنجبویه دارد. در زمان مناسب نشاء‌ها را به زمین مورد نظر باید منتقل کرد.
تکثیر رویشی: تکثیر رویشی از طریق تقسیم بوته انجام می گیرد. گیاهان دو تا سه ساله را باید از خاک خارج کرد. پس از تمیز کردن ریشه از علف های هرز و جدا کردن قسمت های پوسیده و آلوده بر حسب اندازه پایه مادری آن را به سه تا چهار قطعه تقسیم می کنند. هر بوته شامل ریشه ساقه و چند برگ باشد. از آنجا که تکثیر رویشی کار. هزینه ی زیادی را تحمیل میکند. لذا از این روش تکثیر در شرایط خاص استفاده میشود .
تناوب کاشت
چون بادرنجبویه چهار تا پنج سال در یک منطقه باقی می ماند، لذا انتخاب زمین مناسب و همچنین تناوب کشت مناسب با سایر گیاهان ضررورت دارد. اگر چه بادرنجبویه را با هر گیاهی میتوان به تناوب کشت کرد ولی بهتر است با آن دسته از گیاهانی کشت شوند که نه تنها سبب گسترش علف های هرز نشوند بلکه دوره رویشی کوتاهی نیز داشته باشند تا پس از برداشت فرصت کافی برای آماده سازی زمین وجود داشته باشد. بادرنجبویه را میتوان چهار تا پنج سال متوالی در یک زمین کشت کرد. پس از این مدت باید با گیاهان مناسب به تناوب کشت شود.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
به منظور افزایش عملکرد برگ و پیکر رویشی و همچنین برای افزایش مواد مؤثره با کیفیت مناسب وجود مواد و عناصر غذایی کافی در خاک هایی که بادرنجبویه کشت می شود ضروری است.
درفصل پـــاییز قبل کاشت و هنگام آماده سازی خاک افزودن کود‌های حیوانی کـاملا پوسیده به مقدار ۲۵ تا ۳۰ تن در هـکتار، نقش عمده‌ای در افـــــزایش عملکرد گیاه دارد. پس از افزودن کود حــــیوانی به خاک، با انجام شخم مناسبی باید آن را به عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌مـــتری زمین منتقل نمود. نحوه اضافه کردن کود‌های شــیمیایی به خاک های مختلف متفاوت بوده و به شرایط اقلیمی و بافت خاک بستگی دارد. میزان ۵۰ تا۷۰ کیلوگرم در هکتار ازت، ۵۰ تا۶۰ کیلو در هکتار اکسید فسفر و ۸۰ تا ۱۰۰ کیلو در هکتار اکسید‌پـــتاس در فصل پاییز یا زمستان قبل از کشت گــیاهان به عنوان مــــقادیر پایه، به خاک باید اضافه شود. همچنین افزودن ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم در هکتار ازت در فواصل بین ردیف ها در فصل بهار پس از رویش گیاهان نتایج مطلوبی در افزایش عملکرد دارد. کاربرد محلول های غذایی مانند واکسال و یا میکرامید به مقدار چهار تا شش لیتر در هکتار، دو تا سه هفته قبل از برداشت به طور چشمگیری سبب افزایش عملکرد پیکر رویشی میشود.
آماده سازی خاک
فصل پاییز قبل از کاشت گیاه افزودن کود‌های حیوانی و یا شیمیایی مناسب و انجام شخم عمیق در خاک‌هایی که بادرنجبویه کشت میشود. در صورتی که به کاشت مستقیم بذر در زمین اصلی اقدام میشود، کار زیادی باید روی این زمین ها انجام داد. به طوری که این زمین ها فاقد هر گونه علف هرز و یا بذر آن ها باشد. از این رو قبل از کاشت باید مبارزه شیمیایی و مکانیکی با علف های هرز انجام گیرد. در صورتی که تکثیر به روش غیر مستقیم صورت گیرد (انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی) زمین باید فاقد هر گونه پستی و بلندی و سنگ و کلوخ باشد. مدت کوتاهی قبل از کشت و در فصل بهار باید به وجین علف های هرز اقدام نمود.
تاریخ و فواصل کاشت
اواخر پاییز (آذر) زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. در اینصورت ۶۰ سانتی متر فاصله ردیف های کاشت از یکدیگر مناسب می باشد. عمق بذر موقع کاشت باید ۰/۵ تا ۱ سانتیمتر باشد. در کشت مستقیم بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین ۸ تا ۱۰ کیلوگرم است.
در کشت غیر مستقیم، زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد اواسط بهار (اواخر فروردین، اوایل اردیبهشت) می باشد. ولی زمان مناسب برای کشت بذر درخزانه زیر پلاستیک اواخر زمستان (اواخر بهمن) خواهد بود. در کشت غیر مستقیم (اعم از خزانه هوای آزاد یا زیر پلاستیک) فاصله ردیف ها از یکدیگر ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر و عمق بذر ۰/۵ سانتی متر مناسب است. برای هر هکتار زمین به ۰/۵ کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است. از هر متر مربع محیط خزانه میتوان ۲۵۰ تا ۳۰۰ نشاء بدست آورد. اواخر تابستان (شهریور) زمان مناسبی برای انتقال نشاء از خزانه هوای آزاد و اواسط اردیبهشت ماه نیز زمان مناسبی برای انتقال نشاء از خزانه زیر پلاستیک به زمین اصلی است. در کشت غیر‌مستقیم نشاء‌ها در ردیف‌هایی به فاصله ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتر به زمین اصلی منتقل میشوند. فاصله دو بوته در طول ردیف ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر مناسب است. برای هر هکتار زمین به ۵۰ تا ۶۵ هزار نشاء نیاز است. زمان مناسب برای تکثیر رویشی باردنجبویه اواخر تابستان (اواسط شهریور) می باشد.
مراقبت و نگهداری
چون رشد اولیه بادرنجبویه کند و بطئی است و علف های هرز می توانند بدون رقابت توسعه یابند لذا کنترل علف‌های هرز قبل از کاشت و تهیه بستر فاقد علف های هرز برای کشت این گیاه ضرورت دارد. در سال اول رویش تا قبل از بسته شدن فواصل بین ردیف‌ها بر اثر رشد گیاهان دو تا سه بار باید اقدام به وجین مکانیکی علف های هرز نمود. در سطوح کوچک کشت مبارزه مکانیکی به تنهایی کافی است، ولی در سطوح وسیع کشت وجین مکانیکی به تنهایی کافی نیست و به موازات آن باید از علف‌کش های مناسب استفاده نمود.
در کشت مستقیم، اوایل بهار و در کشت غیر‌مستقیم پس از انتقال نشاء ها به زمین اصلی از علف‌کش مرکازین به مقدار ۳ تا ۴ کیلوگرم در هکتار میتوان استفاده کرد. برای مبارزه با علف های هرز گیاهان دو ساله و یا بیشتر اوایل بهار قبل از رویش مجدد از علف‌کش مرکازین به مقدار ۴ تا ۶ کیلوگرم در هکتار یا از علف‌کش پاتوران به مقدار ۳/۵ تا ۵ کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی میتوان استفاده کرد. از این علف‌کش‌ها تا اولین برداشت پیکر رویشی چند بار میتوان استفاده نمود. پس از اولین برداشت میتوان از علف‌کش مرکازین به مقدار ۳ کیلوگرم استفاده کرد.
بادرنجبویه ممکن است در طول رویش مورد حمله بعضی آفات یا عوامل بیماری زا قرار گیرد. در طول رویش بادرنجبویه، لارو بعضی حشرات ممکن است صدمه‌های جبران‌ناپذیری به محصول وارد کنند. از این رو قبل از کشت برای مبارزه با این لارو‌ها میتوان از بازودین ۵گ به مقدار ۳۰ کیلوگرم در هکتار یا بازودین ۱۰گ به مقدار ۱۵ کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی در خاک استفاده نمود. همچنین میتوان از طعمه مسموم با محلول یک درصد آزودرین و ملاس چغندرقند یا سبوس برنج علیه این لارو‌ها استفاده کرد. پس از کاشت می توان از طعمه‌ی مسموم استفاده نمود.
کک نباتی شلغم (متعلق به خانواده هالتی سیته) که با تغذیه برگ های گیاه میزبان آن را توری شکل می کند، زنجره و شته سبز (متعلق به زیر خانواده آفیدینه) از دیگر آفت هایی است که با تغذیه از شیره نباتی علاوه بر تضعیف گیاه باعث انتقال بیماری های ویروسی شده و صدمه سنگینی به محصول می آورند. برای مبارزه با این آفت ها میتوان از محلول یک درصد بی آی ۵۸ یا محلول ۰/۱ تا ۰/۲ درصد فوسدرین استفاده نمود. ۲۵ روز قبل از برداشت محصول باید از به کار بردن این سموم خودداری کرد.
همچنین ممکن است بادرنجبویه در طول رویش به عوامل بیماری زای قارچی (نظیر لکه برگی) آلوده شود. علیه این بیماری میتوان از محلول فوندازول یا برستون به صورت محلول پاشی استفاده کرد.
برداشت محصول
از سال اول رویش میتوان محصول را برداشت کرد. در سال اول یک بار ولی از سال دوم به بعد دو و یا حتی سه مرتبه پیکر رویشی بادرنجبویه را میتوان برداشت کرد. زمان مناسب برای اولین برداشت، مرحلهی گلدهی (اواخر تیر) است. دومین برداشت معمولاً اواسط شهریور انجام می گیرد. چنانچه شرایط اقلیمی مناسب باشد اواخر مهر ماه نیز میتوان سومین برداشت را انجام داد. پیکر رویشی گیاهان از فاصله‌ی ۴ تا ۵ سانتی متری از سطح زمین برداشت می شوند. پیکر رویشی باید هنگامی برداشت شود که قطرات شبنم موجود بر سطح گیاهان بر اثر تابش آفتاب خشک شده باشند. به منظور افزایش کیفیت مواد مؤثره فقط برگ های این گیاه باید برداشت شوند. برگها پس از برداشت به سرعت سیاه و یا قهوهای رنگ میشوند، از این رو پس از برداشت، بلافاصله آن ها را باید خشک کرد. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن پیکر رویشی این گیاه ۴۵ تا ۵۰ درجه سانتی گراد است. برای افزایش کیفیت مواد مؤثره توصیه میشود از خشک‌کن های الکتریکی برای خشک کردن این گیاه استفاده شود. عملکرد پیکر رویشی تازه ۱۰ تا ۲۰ تن در هکتار است که پس از خشک شدن ۲ تا ۴ تن پیکر رویشی خشک حاصل میشود. عملکرد برگ خشک ۰/۷ تا ۱ تن در هکتار است.
ترکیبات شیمیایی
پیکره رویشی گیاه بادرنجبویه بوی خاصی تقریباً شبیه به لیمو دارد. اندام های هوایی گیاه به خصوص برگ ها محتوی اسانس هستند. مقدار اسانس در گونه های مختلف متفاوت و بین ۰/۲ تا ۰/۵ درصد می باشد. اسانس گیاه بادرنجبویه در صنایع داروسازی، غذایی، آرایشی و بهداشتی کاربرد زیادی دارد. مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده ی اسانس این گیاه سیترونلال (۲۰ تا ۵۰ درصد)، سیترال ، ژرانیول ، لینالول ، استات اوژنول است. اسانس این گیاه بسیار کم و گران قیمت است. در بررسی های مختلفی که توسط محققان صورت گرفته در اسانس بادرنجبویه ۶۶ ترکیب اسانسی، ۳۷ مونوترپن، ۲۰ سزکویی ترپن شناسایی گردید. اسانس این گیاه به مقدار کم حاوی موادی نظیر تری ترپن‌ها، رزمارینیک اسید، فلاون گلیکوزید اسید‌ها، چندین فلاونوئید و برخی آلدهید‌ها شامل بتا-کاریوفیلن، نرال و استات ژرانیل می باشد. اسانس این گیاه از سرشاخه های تازه گلدار و یا گل های خشک شده آن، برگ ها و شاخه های اصلی و فرعی به دست میآید.
خواص درمانی
ازمیان خیل عظیمی گیاهان دارویی به کار رفته در صنعت داروسازی بادرنجبویه بیش از ۲۰۰۰ سال به دلیل دارا بودن خواص تقویت حافظه و رفع افسردگی مورد استفاده قرار گرفته است. اخیراً نیز به صورت بسیار گسترده به عنوان داروی مسکن و آرام بخش، ضد اسپاسم، تقویت‌کننده قلب، ضد آلزایمر، عامل ضد میکروبی و ضد ویروسی، ضد قارچی، ضد باکتریایی و تنظیم کننده خواب رایج و متداول شده است. به جهت آنکه این ویژگی ها برای سلامتی انسان بسیار مهم و حیاتی است تحقیقات جامع و گسترده ای روی اسانس این گیاه با ارزش در مراکز تحقیقات دارویی معتبر سراسر جهان در حال انجام است. این گیاه در بهبود قولنج دوران کودکی، رفع تنگی نفس مزمن، زکام و تب و لرز کاربرد فراوان دارند. وجود خاصیت آنتی اکسیدانی به علت دارا بودن آلفا-توکوفرول در این گیاه به اثبات رسیده که با حذف رادیکال های آزاد در بدن از بیماری های ناشی از آن جلوگیری میکند. گزارش کردند بادرنجبویه دارای خواص ضد سرطانی و آنتی تومور می باشد. از مواد مؤثره این گیاه برای درمان ناراحتی های عصبی و کاهش استرس نیز استفاده میشود. هم چنین از گیاه فوق دارو‌هایی برای درمان بیماریهای معدی، قلبی و روده ای که منشا عصبی دارند تهیه میشود. در برخی کشور‌ها از تنتور بادرنجبویه به عنوان آرام‌بخش استفاده میشود. در کنار کاربرد‌های دارویی میتوان به عنوان عطر چای و طعم دهنده سایر دارو‌ها نیز از آن استفاده کرد. در تحقیقی نشان داده شده است که اسانس بادرنجبویه دارای اثر ضد‌میکروبی بالایی در برخی از باکتری ها است.
اثرات ضد قارچی
عصاره الکلی بدست آمده از بادرنجبویه فعالیت ضد قارچی و آنتی‌اکسیدانی بالایی را نشان میدهد. در میان قارچ های پاتوژنیک استفاده شده در این تحقیق، فعالیت ضد قارچی عصاره الکلی این گیاه در برابر قارچ‌های فوزاریوم، کلادوسپوریوم و پنی‌سیلیوم نسبت به دیگر گونه های قارچی بالاتر بوده است. بادرنجبویه و سیترال، فعالیت ضد قارچی از خود نشان میدهند.
اثرات ضد ویروسی
مطالعات نشان داد که فعالیت ضد ویروسی بادرنجبویه بخاطر تانن و نیز بخش های غیر‌تانن پلی فنیلیک بود. بادرنجبویه اثر ضد ویروسی خود را عمدتا با مسدود کردن راه ورود ویروس به داخل سلول ایفا میکند. عصاره‌ی بادرنجبویه میتواند مانع رشد و توسعه ویروس تب‌خال نوع اول در سلول ها تحت شرایط آزمایشگاهی شوند. از آنجایی که ویروس تب خال ممکن است به داروهای رایج ضد ویروس مقاوم باشد، اسانس بادرنجبویه در برابر هر دو ویروس تب‌خال نوع ۱ و ۲ روی سلول‌های کلیه میمون به عنوان جایگزین داروی ضد‌ویروس در شرایط آزمایشگاهی مورد مطالعه قرار گرفت. تشکیل پلاک تا حد زیادی کاهش یافت، که برای ویروس تب‌خال نوع اول، ۹۸/۸ درصد و برای ویروس تب‌خال نوع دوم، ۹۷/۲ درصد بود. با توجه به اینکه روغن این گیاه می تواند به پوست نفوذ کند، ممکن است برای درمان موضعی تب‌خال در نظر گرفته شود. گیاه بادرنجبویه به عنوان یک ضد‌ویروس زخم های بوجود آمده توسط تب خال را بهبود می‌بخشد. اسانس بادرنجبویه دارای خاصیت ضد ویروسی است. عصاره بادرنجبویه و رزمارینیک اسید دارای خواص ضد‌ویروس HIV هستند.
اثر بر اختلالات یادگیری
خاصیت آنتی اکسیدانی بادرنجبویه و تمایل آن برای باند شدن به رسپتور‌های نیکوتینی، موسکارینی و به ویژه کولینرژیک و مهار اثرات آنزیم کولین استراز در بافت کورتکس مغز انسان میتوان بر عملکرد‌های شناختی تأثیر بگذارد و در درمان اختلالات حافظه نیز با سایر بیماری های مرتبط با سیستم عصبی موثر واقع شود. در کتاب طب سنتی اروپا نیز از ملیس به عنوان گیاهی با خاصیت بهبود دهندگی حافظه نام برده شده است. نتایج حاصل از تحقیقات خاکی از اثرات مثبت گیاه بادرنجبویه در بهبود یادگیری و تقویت حافظه در برخی بیماری های عصبی است. گیاه بادرنجبویه را میتوان به عنوان عامل محافظت کننده در برابر اختلالات یادگیری ناشی از استات سرب معرفی کرد. عصاره هیدرو الکلی بادرنجبویه در دوز کم سبب افزایش حافظه کوتاه مدت میشود و به نظر میرسد که دوز‌های بالای بادرنجبویه مانع از تشکیل حافظه شود، لذا مصرف کم تا متوسط بادرنجبویه برای تقویت حافظه توصیه می‌گردد. پزشکان برای درمان مشکلات عصبی در طی چندین سال، بادرنجبویه را تجویز میکنند.
درمان آلزایمر
بیماری آلزایمر شایع‌ترین اختلال عصبی پیش رونده مرتبط با سن است که به عنوان یک عامل ایجاد‌کننده زوال عقلی در سال خوردگی مورد توجه قرار می‌گیرد. ترکیبات موجود در اسانس روغنی برگ بادرنجبویه علاوه بر آن که دارای اثرات آنتی اکسیدانی قابل ملاحظه‌ای هستند، تمایل بالایی به رسپتور‌های نیکوتینی و موسکارینی در کورتکس مغز نیز دارند. مکانیسم اخیر در تنظیم سیستم کولینرژیک موثر است و نقش اساسی در بهبود فعالیت ادراکی خصوصاً درمان آلزایمر ایفا مینماید. مصرف عصاره بادرنجبویه در بیماران مبتلا به آلزایمر باعث بهبود علایم شده است، نتایج حاصله مبنی بر این است که گیاه بادرنجبویه میتواند در بهبود فعالیت‌های ادراکی در افراد مبتلا به آلزایمر خفیف تا متوسط موثر باشد.
درمان اختلالات مربوط به خواب
اختلالات خوابی یکی از معضلات اصلی بهداشتی جامعه است، به طوری که مصرف داروهای خواب‌آور هزینه‌ی بالایی بر جامعه تحمیل میکند، از این رو مصرف داروهای گیاهی به طور وسیعی افزایش یافته است. در یک مطالعه‌ای به ۲۲ نفر افراد سالم و ۳۰ نفر بیمار ماده مؤثره موجود در عصاره بادرنجبویه یعنی سیترونلال تجویز نمودند که موجب خواب راحت و کاهش توان عضلانی شد که این اثرات وابسته به دوز بود و در اشخاص سالم و نیز بیماران دچار اختلالات عصبی یا خوابی مشاهده کردند. در گزارشی دیگر عصاره این گیاه موجب بهبودی قابل توجهی در بی خوابی، تحریک پذیری و طپش قلب و سر درد در بیماران روانی شد. در کمیسیون پژوهشی آلمان، استفاده از بادرنجبویه برای درمان بیخوابی عصبی تایید شده است و همچنین در طب مدرن، از اسانس بادرنجبویه در آروماتراپی برای کاهش افسردگی، اضطراب، استرس و بیخوابی است.
اثرات ضد دردی
استفاده از گیاهان دارویی برای تسکین درد سابقه طولانی در طب دنیا و ایران دارد. لوسیون حاصل از دم‌کرده بادرنجبویه، اگر روی زخم ها و جراحات قرار داده شود، درد را تسکین میدهد و التیام و بهبود آن را باعث می‌گردد. مالش دادن جوشانده آن موجب از بین رفتن دردهای صورت میشود. مالش عصاره الکلی آن نیز دردهای روماتیسمی و ضرب خوردگی‌ها را تسکین میدهد. در استعمال خارجی له شده‌ی آن روی محل دردناک و گزیدگی زنبور معمولی و عسل جهت رفع درد و ناراحتی به کار رفته است. عصاره بادرنجبویه اثر ضد دردی دارد که وابسته به دوز نمی‌باشد و نیز احتمالاً از طریق گیرنده اوپیوییدی عمل می نماید. بنابراین با توجه به مطالب فوق مشخص می شود که این گیاه دارای اثرات ضد دردی و ضد التهابی می‌باشد.
اثر بر تشنج
در بیماری صرع، تشنج از جمله علائمی است که به علت فعالیت الکتریکی غیر‌طبیعی مغز دیده میشود. عصاره هیدروالکلی گیاه بادرنجبویه که در طب سنتی به عنوان ضد تشنج از آن یاد شده است، که اثر آن بر تشنج حاصل از نیکوتین در موش سفید کوچک مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که عصاره هیدروالکلی بادرنجبویه میتواند باعث افزایش دوام و شروع تشنج ناشی از نیکوتین می گردد. اسانس بادرنجبویه دارای خاصیت ضد تشنج و آرام‌کننده با اثر قاطع به مقادیر کم و درمانی مصرف گردد.
سایر خواص درمانی
بادرنجبویه مقوی قلب و مغز بوده، به همین جهت در بیماری های حمله، غش، بیخوابی، پریشان‌حالی، صدا کردن گوش و مالیخولیا تجویز شده و اثر مفیدی دارد. از سکته‌های مغزی و قلبی تا اندازهای جلوگیری میکند. سکسکه و امراض سوداوی را درمان میکند و بو کردن این گیاه نشاط‌آور بوده و دماغ را باز میکند. بادرنجبویه برای معده مفید بوده و آن را تقویت میکند. از دل‌پیچه و اسهال جلوگیری مینماید. جویدن برگ بادرنجبویه جهت رفع بد‌بویی دهان بسیار مفید است. مضمضه‌ی جوشانده برگ جهت معالجه پیوره و فساد دندان مانع است. استشمام آب جوشانده بادرنجبویه جهت تنگی نفس و بیماری آسم و تسکین درد مفاصل مفید می باشد. بوییدن برگ بادرنجبویه جهت ضد‌عفونی کردن مجاری تنفسی و نشستن در آب جوشانده آن جهت باز شدن عادت ماهانه بانوان تجویز میشود و ضماد برگ آن نیز برای درد مفاصل نافع است. مقدار خوراک برگ بادرنجبویه تا سی و پنج گرم است.
برگهای بادرنجبویه را در فرانسه مانند چای دم میکنند و برای این کار ۳۰-۲۰ گرم برگ خشک در یک لیتر آب جوش ریخته و دم میکنند و به عنوان معرق، ضد تشنج، محرک معده، ضد اسپاسم و برای جلوگیری از قی ۴-۳ فنجان در روز می‌خورند و به همین علت این گیاه را در فرانسه به نام چای فرانسه نیز می نامند. از این گیاه برای تهیه شربتی به نام ادوملیس در فرانسه درست میکنند که برای سنگینی معده و مبارزه با انواع سنکوپ می‌خورند. بادرنجبویه از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است. به صورت جوشانده یا شربت برای تقویت معده و حواس و کبد و ازدیاد هوش و حافظه تجویز می شود. همچنین برای تنگی نفس و خفقان مفید است و سکسکه را آرام میکند. در رفع دل‌پیچه ناشی از نفخ، درد معده با منشأ عصبی، احساس صدای مبهم در گوش، نزله‌های مزمن، و لوسیون حاصل از دم کرده‌ی آن یا گرد سرشاخه‌ها روی زخمها و جراحات و دردشان را تسکین و مالش دادن جوشانده آن باعث از بین رفتن دردهای صورت میشود. از مواد مؤثره‌ی آن به همراه سنبل‌الطیب اثر درمانی یکدیگر را تشدید میذ‌کنند در درمان ناراحتی عصبی و معده ای موثر است.
۱-۱۱- مصارف غیر دارویی
برگ های بادرنجبویه به عنوان یک چاشنی در سالاد و غذاها مورد استفاده قرار می گیرد. از برگهای تازه و خشک برای تهیه چای و همچنین به صورت یک طعم دهنده برای نوشیدنی ها استفاده میشود.
خواص آنتی اکسیدانی
گیاه بادرنجبویه دارای اثرات آنتی اکسیدانی بالقوه است و مشابه با ویتامین ث این اثرات از طریق حذف رادیکال های آزاد اعمال می کنند. اثرات آنتی اکسیدانی را توسط رزمارینیک اسید و بنزودیوکسول موجود در عصاره اعمال می کند، اثرات آنتی اکسیدانی این ترکیبات حتی تا ۱۰برابر قوی‌تر از ویتامین ب و ث است.عصاره ی (الکلی و آبی) به دست آمده از گیاه بادرنجبویه، دارای خواص آنتی اکسیدانی در برابر پراکسیداسیون لیپیدی وابسته به آنزیم و مستقل از آنزیم است.
مریم گلی (Salvia)
جنس Salvia متعلق به تیره ی نعناعیان (Lamiaceae) با پراکنش وسیع و گونه های متعدد یکی از بزرگترین دسته های گیاهی معطر و دارویی است. این جنس در نقاط مختلف ایران حدود ۵۸ گونه و در جهان نزدیک به ۹۰۰ گونه دارد که ١۷ گونه ی آن بومی ایران است.
گونه مریم گلی سهندی (Salvia sahendica) گونه اندمیک منطقه سهند آذربایجان است که توسط مردم این منطقه جهت درمان عفونت های باکتریایی، قارچی و رفع سوء هاضمه مورد استفاده قرار می گیرد. یک گیاه چند ساله آروماتیک با برگ های تخم مرغی و مضرس و ساده، با ۴ تا ۶ گل سفید در هر گل آذین چتری است که لطفی پور و همکاران در سال ۲۰۰۷ به خواص ضد باکتریایی آن اشاره کردند. از سالویا سهندیکا به عنوان گیاه دارویی، ادویه ای، چاشنی و نگهدارنده مواد غذایی استفاده شده است. فعالیت های بیولوژیکی ضد باکتریایی، آنتی اکسیدانی و ضد اشتعالی نیز برای این گیاه گزارش شده است.
گونه S. hypoleuca گیاهی غالبا پایا است که به صورت بوته های پر پشت یافت می شود. این گیاه به صورت طبیعی در بخش های مختلف ایران رشد می نماید و به نام مریمی (Maryami) شهرت دارد. عصاره یا اسانس گیاه مصارف بسیاری در صنایع غذایی، دارویی، آرایشی و عطر سازی دارد. در طب سنتی ایران عصاره و اسانس بخش های هوایی گیاه (به عنوان یک چای گیاهی) دارای کاربرد وسیعی به عنوان تونیک، مسهل، هضم کننده و ضد اسپاسم است. اثر ضد درد عصاره الکلی برگ گیاه S. hypoleuca همانند مورفین دارای اثرات ضد درد است.
——-
مطلبی دیگر از مریم گلی از سایت پارسی تب قدیم:
گیاه مریم گلی گیاهی با قدمت بسیار طولانی است و در حدود ۱٠٠٠ سال پیش به وجود این گیاه پی برده و از آن استفاده می کرده اند از جمله ابوعلی سینا در کتابهای خود به این گیاه اشاره کرده و خواص آن را برشمرده و تأکید بر مصرف آن کرده است. این گیاه ضد درد، آرامش بخش و برای کاهش قند خون استفاده می شود. این گیاه در تمام مناطق معتدله رویش دارد. گلهای سفید زیبایی می دهد، بصورت خوشه ای است و جزء گیاهان معطر و خوشبو است که طعم بسیار تلخی دارد. این گیاه آرام بخش و مقوی اعصاب است. همچنین یک داروی ضد عفونی کننده بسیار قوی است. اگر از جوشانده این گیاه بصورت قرقره استفاده شود، جوشهای داخل دهان و بعضاً آفت دهان را درمان می کند.همچنین برای زخمهایی که بر اثر واریس به وجود می آید بسیار مؤثر است. در آنژیم و انواع گلو درد نیز از این گیاه استفاده می شود. از جوشانده این گیاه برای ضماد و جوشهای بدن استفاده می شود. جوشانده غلیظ این گیاه اگر با آب مخلوط شود برای دردهای مفصلی، رماتیسم و حتی راشیتیسم کودکان بسیار مفید و مؤثر است.
زعفران
زعفران (.Crocus sativus L) یک گیاه ژئوفیت از تیره زنبق است. این گیاه در منطقه آب وهوایی مدیترانه ای و غرب آسیا از عرض جغرافیایی ۳۰ تا ۵۰ درجه شمالی و طول جغرافیایی ۱۰ درجه غربی و ۸۰ درجه شرقی و در مناطق بسیار کم باران ایران که دارای زمستان سرد و تابستانهای گرم هستند گسترش دارد. درباره منشاء زعفران نظریه های متفاوتی مطرح شده است. برخی مستندات تاریخی دلالت بر آن دارد که ایران محل رویش اولیه زعفران بوده است. این گیاه ظاهرا بومی یونان است ولی منشاء واقعی آن مثل بسیاری از گیاهان قدیمی ناشناخته است. این گیاه دارای امتیازات ویژهای از قبیل: نیاز آبی کم، آبیاری در زمانهای غیر بحرانی، بهره برداری از مزارع به مدت چندین سال در یک نوبت کاشت، فصل رشد مطلوب از نظر کشاورزان (پاییز وزمستان و اوایل بهار) ، سهولت حمل ونقل ونگهداری محصول،عدم نیاز زراعت آن به ماشین آلات ویژه و تکنولوژی پیچیده، توان جذب نیروی کار زیاد در زمان برداشت گل، اشتغال زایی و جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها، ارز آوری و از همه مهمتر یکی از منابع اصلی درامد کشاورزان تولید کننده زعفران است. در گذشته این گیاه در ایران مرکزی کشت می شد، اما در حال حاضر زراعت آن عمدتا محدود به جنوب خراسان و چند نقطه ی دیگر کشور در استانهای فا کرمان رس،و یزد است. بیشترین میزان تولید زعفران در ایران مربوط به استان خراسان است که بیش از ۹۰ درصد سطح زیر کشت آن در کشور است و حدود ۳۵ تا ۴۰ تن از زعفران تولید شده درداخل کشور به مصرف میرسد.
طول دورهی رشد زعفران در هر سال ۷ تا ۷/۵ ماه است که رشد آن از اواخر مهر ماه آغاز می شود.مرحله ی اول رشد (۴/۵تا ۵ ماه اول) که همراه با گلدهی است، برگها روزی نیم سانتیمتر رشد کرده و به حداکثر اندازه خود میرسند. در این مرحله گیاه نیاز شدیدی به تغذیه دارد که میتوان با اضافه کردن کود به خاک، عناصر مورد نیاز گیاه را در اختیارش قرارداد. علاوه بر این در این دوره پداژه مادری پس از گلدهیکم کم کوچک میشود و مواد درون خود را به پداژه دختری (پداژک) که در بالای پداژه مادری قرار دارد انتقال می دهد.این عمل تا بهمن ماه ادامه داشته و باعث بزرگ شدن پداژک میشود. به همین دلیل دراواخر بهمن ماه اثری از پداژه مادری و ریشه های آن مشاهده نمیشود. مرحلهی دوم، مرحله ی توقف رشد است که از زرد شدن نوک برگها (اواسط بهمن) تا خشک شدن کامل برگ ها (اواسط اردیبهشت) ادامه دارد. در این مرحله پداژه و ریشه های آن از بین رفته اند و فقط پداژکها وجود دارند که فاقد ریشه اند. بنابراین میتوان برای تغذیه ی پداژک از طریق محلولپاشی برگی کوددهی را انجام داد.
گیاه جوجوبا (هوهوبا)
معرفی درختچه جوجوبا:
جوجوبا (Simmondsia chinensis) بومی بیابانهای سوزان سونورنا در جنوب غربی کالیفرنیا و شمال غربی مکزیک است. علیرغم آنکه منشاء جغرافیایی این گیاه از چین نیست ولی هنوز نام گونه جوجوبا منتسب به چین است. میزان بارش در این منطقه حدود ۸۰ میلیمتر در سال و دمای هوا به ۵۴ درجه سانتیگراد میرسد. تنها گیاهان معدودی در این مناطق میتوانند به حیات خود ادامه دهند. در بین سنگلاخ، شن و ماسه این منطقه، جوجوبا به طبیعت خشن عادت کرده و رشد و نمو میکند. این گیاه در بیابانهای شرق امریکا در تپه ماهورهای شنی که گاهی چندین سال فاقد بارندگی است، نیز رشد مینماید. جوجوبا درختچه ای با چند تنه است. اغلب آنها دارای اسکلت فشرده با شاخه ها و تاج انبوه پر برگ هستند. ارتفاع گیاه در مناطق بیابانی ۶۰-۹۰ سانتیمتر است و در مناطق دارای آبیاری مناسب به چند متر نیز میرسد. این گیاه، همیشه سبز با برگهای نازک سبز متمایل به خاکستری است. عمر طبیعی این گیاه حداقل ۴۰ سال است. برگها دارای پوشش متراکمی به نام واکس روی کوتیکول هستند. این پوشش اتلاف آب را کاهش میدهد و گیاه را در مقابل قارچها، حشرات و عوامل بیماریزا محافظت میکند.
برای کمک به بقاء گیاه در خشکی، سیستم ریشه جوجوبا عمیق است و میتواند رطوبت را از اعماق زمین جذب کند. درختچه های یک یا دو ساله دارای ریشه هایی به عمق ۴-۵ متر هستند. در برخی از درختچه های بالغ، گاهی ریشه به عمق ۱۳ متری زمین هم نفوذ میکند. دانهال جوجوبا بیشتر تولیدات و ذخایر خود را صرف تولید ریشه های عمیق میکند که به طور طبیعی یک مکانیسم بقاء در بیابان است. در این مناطق سطح بیرون خاک به سرعت خشک میشود ولی ریشه دانهال میتواند تا دو و نیم سانتیمتر در روز نیز رشد کند. طول ریشه های اغلب گیاهان جوان معمولا ۱۰ برابر بیشتر از ارتفاع گیاه است. به طور معمول یک دانهال پس از حدود ۲۱ روز از کاشت بذر از خاک ظاهر میشود ولی در این زمان میتواند ریشه هایی تا عمق ۴۶ سانتیمتر نیز داشته باشد.
جوجوبا گیاهی دوپایه است. گلهای نر فقط پرچم داشته و تولید دانه گرده میکنند. گلهای ماده میوه و بذر تولید کرده و محتوی یک تخمدان با ۳ تخمک است. گلهای ماده فاقد گلبرگ یا اسانس بوده و مورد توجه حشرات نیستند. گلهای ماده معمولا به صورت منفرد هستند ولی گلهای نر به صورت خوشه ظاهر میشوند.
در حال حاضر امکان تعیین جنسیت تا زمان گلدهی در دانهال نیست. با ازدیاد رویشی گیاهان ماده به وسیله قلمه یا کشت بافت مشکل تعیین جنسیت برطرف خواهد شد. برای مثال برای اهداف صنعتی از بوته های ماده به روش رویشی، کلونهای انبوهی را میتوان تولید کرد.
میوه های هوهوبا اغلب به اندازه میوه بلوط بوده که در ابتدا سبز رنگ هستند اما با بلوغ آنها در طول اوایل تابستان رنگ آنها قهوهای میشود. معمولا در هر غلاف یک دانه (بذر) تولید میشود اما در موارد استثنایی ۲ یا ۳ دانه هم تولید میشود. دانه بالغ جوجوبا اندازهای در حد میوه زیتون دارد. رنگ آن قهوهای مایل به قرمز است و روی سطح آن شیارهایی وجود دارد. پوسته دانه آن نازک و سخت است.
درختچه های جوجوبا معمولا از سال سوم یا چهارم شروع به باردهی مینمایند. این گیاه دارای تناوب باردهی نیست اما برخی گیاهان در یک سال پر بار و در سال دیگر محصول کمی دارند. عملکرد بذر جوجوبا به میزان زیادی به مدیریت مزرعه بستگی دارد و از ۲۰۰ تا ۱۳۰۰ کیلوگرم در هکتار متفاوت است.
مهمترین محصول تجاری این گیاه روغن هوهوبا است که از بذر این گیاه به دست میآید. اما بعد از استخراج روغن، تفالههای آن نیز دستهای از مواد شیمیایی به نام سیموندسینها دارد. این ترکیبات حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد تفاله را تشکیل میدهد. اگرچه هنوز تفاله های هوهوبا کاربرد تجاری گستردهای ندارند ولی به جهت وجود این مواد، قابلیت استفاده در غذاهای رژیمی دارند.
آب و هوای ایران به شدت تحت تاثیر کویرهای مرکزی قرار دارد و پیشروی مداوم بیابانها بستر حیات و محیط زیست را تهدید میکند. از عوامل مهم کویری شدن، باران کم، بادهای شدید، حرارت زیاد خورشید و وجود منابع وسیع نمک در سطح خاک، پوشش گیاهی از بین رفته و کویر گسترش می یابد. تحمل این گیاه به خشکی و شوری و مقاومت در خاکهای ضعیف و مناطق باد خیز، آن را مقاوم به عوامل نامساعد محیطی کرده است.
سطح زیر کشت دنیا حدود ۱۰۰۰۰ هکتار است. عمده ترین کشورهای تولیدکننده دنیا، آمریکا، مکزیک، فلسطین اشغالی، کاستاریکا، استرالیا، برزیل و پاراگوئه هستند. همچنین مزارع تجاری در آرژانتین، مصر، پرو و هندوستان وجود دارد. فلسطین اشغالی حدود یک سوم جوجوبای دنیا را تولید میکند. بالاترین متوسط عملکرد را فلسطین اشغالی با ۳/۵ تن در هکتار داراست.
لطفا ازمطالب بالا فقط با ذکر منبع استفاده نمایید.
